خلاصه کتاب بازی ها: روان شناسی روابط انسانی نوشته اریک برن و نکات مهم آن

بازی زناشویی ظرف غذا: شوهری که برای خوردن ناهار در رستوران مناسب پول دارد، هر روز صبح چند ساندویچ برای خودش درست می کند، آنها را داخل کاغذ می پیچد و سر کار می رود. به این ترتیب از تکه های باقی مانده نان و غذای باقی مانده از شام شب و کاغذهایی که همسرش برایش کنار گذاشته است استفاده می کند. با این کار او روی مسائل مالی خانواده کنترل کامل خواهد داشت. با وجود چنین از خودگذشتگی، کدام همسری جرات خواهد کرد که پالتوی خزدار پوست سمور برای خودش بخرد؟

پدر از سر کار به خانه برمی گردد و از دخترش ایراد می گیرد. دخترش با گستاخی پاسخ او را می دهد یا اینکه با گستاخی حرکت اول را انجام می دهد و پدر از رفتار او ایراد می گیرد. صدای آنها بلند می شود و دعوا حسابی بالا می گیرد. سه احتمال وجود دارد: یا پدر محل را ترک می کند، به اتاق خوابش می رود و در اتاق را محکم می بندد، یا دختر به اتاق خوابش می رود و در را محکم می بندد؛ یا اینکه هر کدام به اتاق خواب خودشان می روند و در را محکم می بندند. در هریک از این موارد محکم بسته شدن در اتاق نشانه پایان بازی «غوغا و جنجال» است.

چکیده کتاب بازی ها: روان شناسی روابط انسانی

انسان ها به جای صمیمیت واقعی با هم بازی می کنند و هر بازی هر قدر هم ناخوشایند باشد برای هر کدام از بازیگران مزایایی دارد.

در سال 1961، اریک برن، روان پزشک، کتابی را با عنوان کسل کننده تحلیل رفتار متقابل منتشر کرد. این کتاب اساس کار در همین رشته قرار گرفت، به دفعات به آن ارجاع می شد و فروش خوبی داشت. سه سال بعد بر اساس مفاهیم همین کتاب، یک کتاب تکمیلی منتشر شد که لحن محاوره ای داشت.

کتاب بازی ها: روان شناسی روابط انسانی، با عنوان زیرکانه و فصل های جالب در مورد انگیزه های انسانی، خواننده های بیشتری را جذب کرد. فروش 3 هزار جلدی چاپ اول آن چندان چشمگیر نبود ولی دو سال بعد بیشتر به مدد توصیه ای که خواننده های این کتاب به دیگران می کردند، یعنی حرف هایی که دهان به دهان می گشت و تبلیغات نه چندان گسترده، 300 هزار نسخه از این کتاب با جلد مقوایی به فروش رفت.

کتاب بازی ها به مدت دو سال در فهرست کتاب های پرفروش نشریه نیویورک تایمز قرار داشت (معمولا کتاب های غیر داستانی این قدر طولانی در فهرست پر فروش ترین ها قرار نمی گیرند.) این کتاب برای سایر نویسندگان به صورت الگو در آمد و آنها نیز با نوشتن کتاب های پرفروش در زمینه روانشناسی عامه پسند ناگهان به ثروت رسیدند.

اریک برن که در این زمان در دهه پنجم عمر خود به سر می برد با استفاده از ثروت حاصل از فروش این کتاب ضمن خریدن یک خانه نو و یک اتوموبیل اسپرت مازراتی، مجددا ازدواج کرد.

با اینکه خود برن در آن زمان متوجه نشده بود، کتاب بازی ها: روان شناسی روابط انسانی که یک کتاب رواشناسی عمومی بود مقدمه ای برای رونق گرفتن کتاب های روانشناسی عمومی شد زیرا این اثر از یک سو با کتاب های خودیاری و از سوی دیگر با کتاب های آکادمیک روانشناسی تفاوت داشت.

روانشناسان مطرح در آن زمان به کتاب بازی ها به دیده تحقیر نگاه می کردند و آن را سطحی می دانستند و نظرشان این بود که برن با نوشتن این کتاب سطح علم روان شناسی را پایین آورده است.

در واقع 50 تا 60 صفحه اول لحنی جدی و سبکی علمی دارد ولی در بخش دوم لحن آن سبک تر می شود و اکثر مردم به خاطر همین بخش، این کتاب را می خریدند. کتاب بازی ها تا به امروز پنج میلیون نسخه فروش داشته است و عبارتی که در عنوان آن به کار رفته به یکی از اصطلاحات زبان انگلیسی تبدیل شده است.

بررسی مفهوم نوازش ها و مبادلات در کتاب بازی ها

اریک برن با اشاره به این مسئله، کتاب خود را آغاز می کند که اگر اطفال از نوازش محروم بمانند دچار ضعف روانی و جسمی غیر قابل جبران می شوند. او به تحقیقات دیگری اشاره می کند که نتایج آنها نشان داده اند محرومیت حسی در بزرگسالان می تواند به یک نوع روان پریشی موقت منجر شود.

بزرگسالان هم مانند اطفال به نوازش نیاز دارند ولی از آنجاییکه نوازش همیشه در دسترس شان قرار ندارد سعی می کنند در رفتار دیگران نوازش های سمبولیک را جستجو کنند.

به عنوان مثال یک ستاره سینما می تواند نوازش های سمبولیک را از صدها نامه ای که طرفدارانش هر هفته برای او ارسال می کنند کسب کند اما یک دانشمند نوازش هایش را از ستایشی مثبت از ناحیه یکی از اشخاص برجسته در آن حوزه کسب می کند.

اریک برن نوازش را «واحد بنیادی رفتار اجتماعی» تعریف می کند. به عقیده برن رد و بدل کردن نوازش یک نوع مبادله است و از این رو برای توصیف تعامل های اجتماعی، عبارت «تحلیل مبادله ای» را ابداع کرد.

علت بازی های ما

اریک برن با توجه به احساس نیاز به نوازش در انسان به این نکته رسیده بود که از نظر بیولوژیکی انسان ها هر نوع تعامل اجتماعی، حتی نوع منفی آن را بهتر از این می دانند که اصلا هیچ تعاملی در کار نباشد. نیاز به صمیمیت است که باعث می شود انسان ها وارد بازی های مختلف شوند و این بازی ها جانشین ارتباط های واقعی می شوند.

اریک برن بازی را این طور تعریف می کند: «یک سری تبادلات پنهانی مکمل که به صورت مستمر انجام می شوند تا به یک نتیجه کاملا مشخص و پیش بینی شده برسیم.» یعنی ما وارد بازی می شویم تا بعضی از انگیزه های پنهانی مان را ارضا کنیم و هر بازی همیشه یک مزیت برای ما دارد.

اکثر اوقات انسان ها خودشان نمی دانند که در حال بازی هستند؛ بازی یکی از قسمت های معمولی تعاملات اجتماعی است. این بازی ها مثل بازی پوکر هستند که در آن برای رسیدن به مزیت و پاداش مورد نظر، یا همان پول، انگیزه واقعی مان را مخفی می کنیم.

در محیط کار مزیت مورد نظر می تواند یک معامله باشد. مثلا مردم می گویند که مشغول بورس بازی هستند و این نشان می دهد که کار آنها شامل بازی هایی می شود که آنها را به هدف مشخصی می رساند. در مورد روابط نزدیک چطور؟ مزیت روابط نزدیک معمولا یک نوع رضایت احساسی یا افزایش قدرت کنترل است.

«من» های سه گانه

تحلیل تبادلی از تحلیل روانی فروید ریشه گرفته است که برن آنها را مورد مطالعه قرار می داد و به کار می گرفت.

یک روز یکی از بیماران او که مردی بالغ بود اعتراف کرد که: «یک کودک است که فقط لباس بزرگسالان را به تن دارد.» در جلسات مختلف برن در میانه گفتگو از او می پرسید که آیا کودک در حال صحبت است یا بزرگسال. برن از روی این تجربه و تجربه های دیگری که قبلا به دست آورده بود به این دیدگاه رسید که درون هر کس از سه «من» تشکیل شده است که معمولا با هم در تضاد هستند. این سه «من» و ویژگی هایشان عبارتند از:

• احساسات و افکار والدي (والد)
• عقل گرایی، واقع بینی و حقیقت پذیری (بالغ)
• حالت ها و رفتارهای کودکانه (کودک)

این سه «من» تا حدودی با تقسیم بندی های فروید هم خوانی دارند:

• فراخود (والد)
• خود (بالغ)
• نهاد (کودک)

برن می گوید که در هر تعامل اجتماعی ما یکی از این سه حالت والد، بالغ و کودک را از خود مان بروز می دهیم و به راحتی می توانیم از یک «من» به «من» دیگر تغییر حالت بدهیم. به عنوان مثال، ما می توانیم ویژگی های مثبت کودک مثل خلاقیت، کنجکاوی و جذابیت و همچنین ویژگی های منفی او مثل بدخلقی و لجبازی را از خودمان بروز بدهیم. در هر کدام از این وضعیت ها ما می توانیم مثبت یا منفی عمل کنیم.

در بازی کردن با دیگران ما یکی از این سه «من» را از خودمان نشان می دهیم. برای به دست آوردن چیزی که خواهان آن هستیم به جای اینکه آرام، صادقانه و با صمیمیت رفتار کنیم، ممکن است احساس کنیم که باید مثل یک والد دستور بدهیم، مثل یک کودک ناز کنیم یا مثل یک بالغ خودمان را بیش از اندازه آگاه و عاقل نشان بدهیم.

شروع بازی

محتوای اصلی این کتاب شرح بازی هاست که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

بازی “اگر به خاطر تو نبود”

این یکی از متداول ترین بازی هایی است که بین زوج ها جریان دارد که در آن یکی از طرفین شکایت می کند که دیگری مانع رسیدن او به خواسته هایش در زندگی است.  اریک برن معتقد است که اکثر مردم ناخودآگاه به این دلیل ازدواج می کنند که می خواهند محدودیت هایی برای خودشان ایجاد کنند.

او زنی را مثال می زند که خیلی دوست داشت بازی پینگ پنگ را یاد بگیرد. مشکل این بود که همسرش از بیرون رفتن بیزار بود در نتیجه زندگی اجتماعی این زن محدود شده بود. او در یک کلاس آموزش پینگ پنگ نام نویسی کرد ولی متوجه شد که از بازی کردن در جمع وحشت دارد و به همین دلیل دیگر کلاس را ادامه نداد.

در اینجا برن می خواهد به این نکته اشاره کند که وقتی ما طرف مقابل مان را سرزنش می کنیم در واقع مشکل درونی خود مان روشن می شود. بازی «اگر به خاطر تو نبود» به ما این امکان را می دهد که از پذیرش مسئولیت ترس ها یا کمبودهایمان شانه خالی کنیم.

بازی “چرا این کارو نمی کنی؟ آره راس می گی، ولی …”

این بازی وقتی شروع می شود که یک فرد مشکلی را که در زندگی اش دارد مطرح می کند و طرف مقابل با مطرح کردن پیشنهاد های سازنده (چرا تو …) برای حل آن مشکل واکنش نشان می دهد.  شخصی که مشکل را مطرح کرد می گوید «بله، ولی … » و به این ترتیب سعی می کند در راه حل های ارائه شده ایراد پیدا کند.

«من» بالغ راه حل را مورد بررسی و معاینه دقیق قرار می دهد و در صورت درست بودن، آن را می پذیرد. ولی در اینجا هدف از این تعامل این نیست، بلکه هدف این است که مطرح کننده مشکل در ناتوانی اش در حل مشکل، دلسوزی دیگران را جلب کند (من کودک). از سوی دیگر فرد ارائه کننده راه حل از فرصت استفاده می کند تا «من والد» اش را وارد بازی کند.

بازی “پای چوبین”

کسانی که وارد این بازی می شوند یک موضع تدافعی به خود می گیرند و مثلا می گویند: «از آدمی که پای چوبی دارد؛ دوران کودکی بدی را پشت سر گذرانده است؛ ناراحتی روانی دارد؛ به الكل اعتياد دارد و …» چه انتظاری می توان داشت؟

به این ترتیب یکی از ویژگی هایشان را بهانه قرار می دهند تا بی کفایتی یا انگیزه نداشتن شان را توجیه کنند و مجبور نباشند مسئولیت کامل زندگی شان را به عهده بگیرند.

جمله های دیگری که در این بازی ها به کار می روند به گفته برن عبارتند از: «حروم زاده، مگه دستم بهت نرسه. ببین مجبورم کردی چی کار کنم.» «زن سردمزاج! ببین چقد زحمت کشیدم اونوقت تو …» «حتما خوشحالن که منو می شناسن.»

هر بازی یک تز (فرضیه بنیادی و شیوه انجام بازی) و یک آنتی تز (شیوه به نتیجه رسیدن بازی یعنی یکی از بازی کننده ها کاری می کند که در ذهنش خودش را «برنده» می داند) دارد.

اریک برن عقیده دارد که بازی های ما مثل نوار های کهنه ای هستند که از کودکی آنها را به ارث برده ایم و مرتب آنها را از ضبط صوت مان پخش می کنیم و با اینکه محدود کننده و مخرب هستند می توانند با از میان بردن ضرورت حل مشکلات روانی حل نشده ای که داریم، به نوعی آرامش بخش باشند.

این بازی ها به بخش اصلی هویت بعضی از مردم تبدیل شده اند. خیلی از افراد احساس می کنند برای اینکه دیگران به آنها علاقه داشته باشند باید با نزدیکان شان درگیر شوند یا علیه دوستانشان دسیسه چینی کنند. ولی برن هشدار می دهد که اگر ما مدتی طولانی وارد بازی های بد شویم این بازی ها برای ما مخرب خواهند بود. هرچه ما بیشتر بازی کنیم بیشتر انتظار داریم که دیگران هم بازی کنند. کسی که همواره در حال بازی است ممکن است دچار روان پریشی شود و بیش از اندازه انگیزه ها و تعصبات خودش را به رفتار دیگران نسبت بدهد.

نکته نهایی و پیام اصلی کتاب “بازی ها: روان شناسی روابط انسانی”

با اینکه کتاب بازی ها: روان شناسی روابط انسانی، از سوی خیلی از روانشناسان مورد انتقاد شدید قرار گرفت و محتوای آن را بیش از اندازه عامیانه و بی مغز می دانستند، تحلیل تبادلی همچنان تاثیر گذار است و مورد استفاده بسیاری از مشاوران و روان درمانگرانی قرار می گیرد که با بیماران سخت گیریا بیمارانی سر و کار دارند که حاضر نیستند به سوالات رک و مستقیم پاسخ بدهند.

این کتاب از آنجاییکه دقت روانشناسی را وارد حوزه ای کرد که قلمرو رمان نویسان و نمایشنامه نویسان بود ظاهرا یک نو آوری محسوب می شد تا جایی که کورت وونگوت، رمان نویس آمریکایی، نقدی در مورد این کتاب نوشت و گفت که محتوای این کتاب می تواند سال ها الهام بخش نویسندگان خلاق باشد.

به این نکته توجه کنید که کتاب بازی ها کاملا فرویدی است و بسیاری از این بازی ها بر پایه ایده های فروید در زمینه بازداری، تمایل جنسی و تکانه های ناخوداگاهی قرار دارند. به علاوه این کتاب به خاطر نوع زبان و دیدگاه های اجتماعی که در آن مطرح شده اند یادگاری از دهه 1960 محسوب می شود.

با این حال محتوای این کتاب می تواند ذهن گشا باشد و فقط به خاطر اعتقادی که در این کتاب مطرح شده و می گوید که انسان ها همیشه در طول تاریخ بازی کرده اند و به بازی کردن ادامه می دهند، یک کتاب برتر است.

همان طور که برن اشاره می کند ما همه سرگرمی ها، ارزش ها و عملکردهایی را که کودکان برای سازگاری با فرهنگ و ادامه زندگی به آنها نیاز دارند به آنها آموزش می دهیم و با اینکه برای تصمیم گیری در مورد انتخاب مدرسه و سایر فعالیت های آنها وقت زیادی صرف می کنیم در مورد بازی های زندگی که یکی از ویژگی های واقعی و تاسف بر انگیز هر خانواده یا نهاد اجتماعی است، چیزی به آنها یاد نمی دهیم.

شاید این کتاب دیدگاه تیره و تار و بدبینانه ای را در مورد طبیعت انسان ارائه می کند ولی هدف برن این نبوده است. او قصد داشته است ما را متوجه این نکته کند که اگر بدانیم می توان به جای بازی کردن کار دیگری انجام داد می توانیم عادت به بازی را ترک کنیم.

ما در نتیجه تجربیات دوران کودکی مان اعتماد به نفس، خود جوشی و کنجکاوی ذاتی مان را از دست می دهیم و در عوض در مورد اینکه چه کارهایی را می توانیم و چه کارهایی را نمی توانیم انجام بدهیم عقاید والدين مان را کسب می کنیم.

اگر هوشیاری بیشتر در مورد این سه «من» داشته باشیم می توانیم از درون احساس راحتی و آرامش بیشتری داشته باشیم. به این ترتیب دیگر احساس نخواهیم کرد که برای موفقیت به اجازه دیگران نیاز داریم و به جایگزین کردن بازی با صمیمیت واقعی تمایلی نخواهیم داشت.

درباره اریک برن نویسنده کتاب “بازی ها: روان شناسی روابط انسانی”

اریک برن اشتاین در شهر مونترال کانادا بزرگ شد؛ پدرش پزشک و مادرش نویسنده بود. او در سال 1935 با مدرک پزشکی از دانشگاه مک گیل فارغ التحصیل شد و یک دوره آموزش تحلیل روانی را در دانشگاه پیل گذراند. سپس شهروند آمریکا شد و در بیمارستان ماونت زايون واقع در نیویورک مشغول به کار شد و در سال 1943 نامش را به اریک برن (Eric Berne) تغییر داد.

برن در طول جنگ دوم جهانی به عنوان روان پزشک در ارتش ایالات متحده خدمت کرد و بعد از جنگ تحت نظر اریک اریکسون در موسسه روان پزشکی سانفرانسیسکو مطالعاتش را از سر گرفت. پس از اینکه در دهه 1940 ساکن کالیفرنیا شد از تحیلل روانی نا امید شد و تحقیقاتی که روی انواع «من» انجام داده بود در دهه بعد در قالب تحلیل تبادلی تکامل پیدا کرد. برن انجمن بین المللی تحلیل تبادلی را تشکیل داد و در کنار پست هایی که در بیمارستان داشت و ارائه مشاوره، به صورت خصوصی نیز طبابت می کرد.

برن در زمینه های مختلفی کتاب نوشته است. علاوه بر کتاب پرفروش بعد از سلام چه می گویید؟ (1975) که در آن به ایده «سناریوهای زندگی» پرداخته است (سناریو زندگی، یک نظریه در تحلیل رفتار متقابل است. این نظریه می گوید انسان ها به صورت ناخود آگاه برای زندگی شان سناریوهایی را در نظر می گیرند. این سناریو ها در کودکی و تحت فشار های مذهبی، فرهنگی یا خانوادگی در ذهن افراد شکل می گیرند. مثلا فردی که پدر و مادرش همیشه سرشان شلوغ بوده و به او توجهی نمی کرده اند و در بچگی به دنیای کتاب پناه می برد سناریویی برای خود خلق می کند که بر اساس آن در بزرگسالی حس می کند که همیشه باید دختر ساکت، آرام و درس خوان و سخت کوشی باشد.)، سایر آثار او عبارتند از:

• راهنمای روانپزشکی و تحلیل روانی برای افراد عادی (A layman’s guide to psychiatry and psychoanalysis)
• ساختار و دینامیک سازمان ها و گروه ها (The Structure and Dynamics of Organizations and Groups)
• رابطه جنسی در عشق انسانی (Sex in human loving)
• فراسوی بازی ها و سناریوهای زندگی (Beyond Scripts and Games) که پس از مرگش به چاپ رسید

الیزابت واتکینز جورگینسن، یک بیوگرافی در مورد برن نوشته است که بازیکن حرفه ای Eric Berne Master Gamesman نام دارد.

برن یک بار گفت کودکی دارد که او را به خوبی پرورش داده است زیرا «یک نوجوان 56 ساله» است. او به بازی پوکر علاقه زیادی داشت، سه بار ازدواج کرد و در سال 1970 درگذشت.