تغذیه در قبل، حین و بعد از شیمی درمانی و پرتودرمانی چگونه باید باشد؟
مدیریت تغذیه در بیماران تحت شیمی درمانی و پرتو درمانی عبارت است از:
- دریافت انرژی کافی، توزیع متناسب درشت مغذی ها (کربوهیدرات، پروتئین و چربی) در رژیم غذایی بیمار و دریافت مکمل ها
- مدیریت عوارض مرتبط با تغذیه مانند اسهال، تهوع و …
- تدابیر و اقدامات تغذیه ای مرتبط با مداخله درمانی صورت گرفته برای
تغذیه افراد قبل از شیمی درمانی
- رژیم غذایی پر کربوهیدرات (ترجیحا دیرهضم) و کاهش چربی در روز قبل از شیمی درمانی
- مکمل های مولتی ویتامین و مواد معدنی به اندازه مقدار مورد نیاز روزانه بدن
تغذیه افراد قبل از قبل از پرتودرمانی
بدون رژیم غذایی
تغذیه در دوره شیمی درمانی
- اجتناب بیمار از خوردن غذاهای مورد علاقه خود در مدت 24 ساعت از درمان
- دریافت مکرر غذا با حجم کم در هر بار مصرف (استفاده از مکمل های غذایی متراکم از انرژی و پروتئین در حجم کم)
- کاهش مصرف چربی (کمتر از 3 قاشق غذاخوری یا 40 گرم چربی یا روغن در روز)
- افزایش مصرف کربوهیدرات (به طور عمده کربوهیدرات پیچیده از غلات، میوه ها و سبزیجات)
- مصرف مقادیر کم از پروتئین های با کیفیت بالا مانند گوشت سفید، مرغ، ماهی و تخم مرغ (هضم بسیار سخت)
- مخلوط پودر پروتئین (بر اساس سویا و آب پنیر Whey یا هر یک) راه های خوبی برای اضافه کردن پروتئین هستند
از آن جا که شیمی درمانی می تواند پاسخ ایمنی را مختل کند، مصرف میوه و سبزیجات خام ممکن است خطر ابتلاء به عفونت را در برخی از بیماران افزایش دهند، بنابراین باید کاملا شستشو و گندزدایی شوند.
تغذیه در هنگام پرتودرمانی
افزایش میزان کربوهیدرات جهت دریافت مناسب انرژی شیمی درمانی
تغذیه افراد پس از شیمی درمانی
- وعده های غذایی کوچک و در دفعات زیاد از مواد غذایی سهل الهضم مانند ماهی، مرغ، برنج، سیب زمینی پخته، موز، پوره سیب
- توصیه های غذایی و مکمل های افزایش دهنده اشتهاء
- در صورت کاهش وزن از نوشیدنی های انرژی زا استفاده کنید
- هیدراته کردن بدن با مصرف روزانه ۱۰-۸ لیوان مایعات (در صورت ایجاد تهوع توصیه به مصرف آبلیمو، آب سیب، آب هویج، آب آلبالو و… نیز شود.)
- اجتناب از مواد غذایی با لاکتوز برای جلوگیری از ناراحتی های روده
تغذیه افراد پس از پرتودرمانی
- افزایش مقدار انرژی و پروتئین
- رژیم بدون لاکتوز و مقادیر نسبتا کم مواد قندی ساده (ساکارز، عسل) برای جلوگیری از ناراحتی های روده
تغذیه در شیمی درمانی، نوع غذای روز قبل از شیمی درمانی
یک رژیم غذایی متعادل در بیماران تحت درمان سرطان برای کمک به حفظ وزن بدن، جلوگیری از خستگی و تقویت سیستم ایمنی بدن مهم هست، بهتر است قبل از شیمی درمانی، غذاهای پر کربوهیدرات و دیرهضم استفاده گردند. چون بسیاری از بیماران در طول چهار تا پنج روز اول پس از شیمی درمانی دچار تهوع، استفراغ و بی اشتهایی می شوند و کمتر می توانند غذا مصرف کنند.
لیست موادغذایی دیرهضم برای بیماران تحت شیمی درمانی:
- ماکارونی گندم کامل
- برش بلغور جو دوسر (و همچنین گندم سیاه، جو و دیگر غلات کامل)
- سیب زمینی شیرین
- برنج قهوه ای
- لوبیا، عدس، سویا و حبوبات
- سبزیجات برگ سبز مانند اسفناج، گل کلم، کلم و کلم بروکلی، آجیل، انجیر، کشمش و دانه های خوراکی یا میوه های تازه مثل زغال اخته، سیب، آووکادو، زردآلو، توت فرنگی و آلو
مثال برای صبحانه: فرنی
مثال برای ناهار یا شام: اولویت با ماکارونی
اهمیت افزایش مقدار پروتئین دریافتی در رژیم بیماران تحت شیمی درمانی
پروتئین جزء ساختاری اصلی عضلات و سایر بافتها است، افرادی که تحت شیمی درمانی هستند نیاز به مقدار زیادی از پروتئین برای تعمیر آسیب بافتی رخ داده در طی درمان دارند. توصیه می شود بیماران مبتلا به سرطان، پروتئین مصرفی خود را حدود یک هفته قبل از شیمی درمانی افزایش دهند و در حین و بعد از شیمی درمانی نیز این رویه را جهت بهبود سریع تر، تامین انرژی کافی و کاهش خستگی ادامه دهند. استفاده از پودر پروتئین Whey جهت تامین مقدار پروتئین موردنیاز می تواند موثر باشد.
اهمیت نوشیدن کافی مایعات در افراد تحت شیمی درمانی
هیدراته ماندن قبل و بعد از جلسات شیمی درمانی برای کاهش حالت تهوع توصیه می گردد. نوشیدن مایعات تا ادرار به رنگ روشن در بیاید. مصرف سوپ علاوه بر تامین مایعات، پروتئین، مواد معدنی و ویتامین ها را نیز فراهم می کند.
رژیم غذایی در هفته های قبل از شیمی درمانی
در هفته های قبل از شیمی درمانی، به بیماران تاکید می شود از غذاهای مغذی، مانند غلات سبوس دار، سبزیجات و حبوبات مصرف کنند. افزایش دریافت میزان مواد مغذی از یک رژیم غذایی سالم به تقویت سلول های سالم کمک می کند به طوری که بدن به مشکلات سیستم ایمنی و عوارض ناشی از شیمی درمانی مقاوم تر شود. سبزی های برگ دار تیره (مانند اسفناج، کلم پیچ و برگ چغندر) دارای مقدار آنتی اکسیدان بالایی مانند بتاکاروتن، لوتئین و… هستند.
این ترکیبات در به حداقل رساندن اثرات مخرب رادیکال های آزاد و آسیب بافت ها در طی شیمی درمانی کمک می کنند.
روغن زیتون مثل سبزیجات سبز، دارای آنتی اکسیدان بالایی است و حاوی بهترین منابع اسید اولئیک (اسید چرب امگا ۹) است که باعث تقویت غشای سلولی و بهبود توانایی سیستم ایمنی بدن برای مبارزه با سلول های سرطانی می شود.
سیر: موسسه ملی سرطان گزارش می دهد که افرادی که به طور منظم سیر مصرف می کنند، کمتر در معرض خطر سرطان روده و سرطان های دیگر از جمله سرطان پستان هستند. ترکیبات گوگردی قوی در سیر مانند آلیسین، دارای اثرات ضد ویروسی و ضد باکتریایی قوی هستند که برای بیماران تحت شیمی درمانی که مستعد ابتلا به عفونت هستند بسیار مهم هست. (مصرف سیر حداقل ۷ روز قبل از عمل جراحی باید قطع گردد.)
در روز اول شیمی درمانی، بیمار باید یک وعده غذایی کم چرب به همراه کربوهیدرات پیچیده و پروتئین کافی مصرف کند. مثال: برای صبحان نان تست با تخم مرغ و آب میوه (نوشیدن مایعات زیاد نیز مفید است.)
بسیاری از بیماران به ویژه در طول چهار تا پنج روز اول پس از شیمی درمانی دچار تهوع و بی اشتهایی می شوند بنابراین توصیه می شود به هیچ عنوان در سه روز اول از گوشت قرمز استفاده نکنند و به جای آن گوشت های سفید را مصرف کنند.
در این مدت بهتر است غذاهایی استفاده شود که خیلی به جویدن نیاز ندارند به عنوان مثال مصرف ژله ای که در خانه تهیه شده و حاوی تکه های میوه است، شیربرنج، فرنیای که حاوی پودر گردوی آسیاب شده است، ماستی که داخل آن تکه های میوه، هویج رنده شده و کشمش وجوددارد نیز مناسب خواهند بود.
اجتناب از مصرف غذاهای موردعلاقه کمی قبل از درمان و در حین درمان: به هنگام احساس تهوع، اجباری به خوردن غذاهای مورد علاقه خود نداشته باشید. این عمل موجب احساس ناخوشایندی نسبت به غذاهای مورد علاقه در بیمار می شود.
در حین شیمی درمانی بهتر است مصرف پروتئین های با کیفیت بالا مانند گوشت سفید، مرغ، ماهی و تخم مرغ (هضم بسیار سخت) کاهش یابند و برای تامین پروتئین کافی، مخلوط پودر پروتئین (بر اساس سویا و یا آب پنیر Whey) راههای خوبی برای اضافه کردن پروتئین هستند.
پس از شیمی درمانی بعضی از عوارض در کوتاه مدت بهبود می یابند ولی برخی دیگر از عوارض ایجادشده از جمله کاهش اشتهاء، تا مدتها باقی می مانند که جهت بهبود بیماران باید توصیه های غذایی مناسب و تجویز مکمل های مربوطه را انجام داد.
به علت مشکلات جسمی و روحی ایجاد شده در طول شیمی درمانی، مصرف غذا برای بیماران سرطانی سخت می شود و بهتر هست بیمار وعده های غذایی کوچک را در دفعات زیاد (موادغذایی با هضم آسان مانند ماهی، مرغ، برنج، سیب زمینی پخته، موزه پوره سیب و…) مصرف کند و در صورت کاهش وزن نیز از نوشیدنی های انرژی زا استفاده شود.
از آن جا که شیمی درمانی می تواند پاسخ سیستم ایمنی بدن را مختل کند، مصرف میوه ها و سبزیجات خام ممکن است خطر ابتلا به عفونت را در برخی از بیماران افزایش دهند. بنابراین آنها را باید به صورت کاملا بهداشتی شستشو داد و مصرف کرد و در صورتی هم که گلبول های سفید کمتر از 500 بود مصرف سبزیجات خام موقتا منع می گردد. همچنین توصیه میشود برای جلوگیری از ناراحتی های روده از مواد غذایی با لاکتوز بالا پرهیز شود.
تغذیه در پرتودرمانی
مهم ترین مسئله در مدیریت تغذیه برای بیماران تحت پرتودرمانی، کنترل عوارض جانبی ناشی از پرتودرمانی هست. عوارض جانبی پرتودرمانی بر اساس محل پرتودرمانی، دوز کلی، مدت زمان و این که آیا پرتودرمانی در ترکیب با روش درمانی دیگری مانند شیمی درمانی استفاده شده است متفاوت است.
عوارض ایجادشده در اثر پرتودرمانی در محل های مختلف بدن
| محل پرتودرمانی | اثرات حاد (زودرس) | اثرات ثانویه (تاخیری) | |
|---|---|---|---|
| سیستم عصبی مرکزی | مغز نخاع | تهوع و استفراغ خستگی کاهش اشتها هیپرگلیسمی مرتبط با مصرف کورتیکواستروئید |
سردرد بی حالی و خواب آلودگی |
| سر و گردن | زبان حنجره حلق اوروفارنکس ناروفارنکس لوزه غدد بزاقی |
زخم دهان و گلو التهاب مخاط ورم دهان خشکی دهان اختلال بلع بلع دردناک تغییر در احساس چشایی و بویایی خستگی کاهش اشتها |
آتروفی و خشکی مخاط خشکی و فیبروز غدد بزاقینکروز استخوانی مرتبط با تابش پرتو تریسموس (اختلال حرکتی مربوط به عصب سه قلو) پوسیدگی دندان تغییر در احساس چشایی و پویایی |
| توراکس یا سینه گاه | مری ریه پستان |
اختلال بلع بلع دردناک غذا سوزش معده سوزش سر دل خستگی کاهش اشتها |
مری: نکروز، تنگی و فیبروز مری ریه: سختی تنفس، سرفه خشک، فیبروزیس قلب: آنژین قلبی ناشی از فعالیت، پریکاردیت |
| شکم و لگن | سیستم گوارشی ارگان گوارشی کولون رکتوم اعضای تناسلی |
تهوع و استفراغ تغییر در عملکرد روده ای: اسهال، گرفتگی عضلات و درد شکم، گاز تغییر در عملکرد دستگاه ادراری: تکرر ادرار، احساس سوزش هنگام دفع ادرار کولیت یا انتریت، عدم تحمل لاکتوز، خستگی، کاهش اشتها |
اسهال، سوء جذب، اخلال در هضم روده: تنگی،زخم، انسداد، ایجاد سوراخ، فیستول در دستگاه گوارش، کولیت یا انتریت مزمن دستگاه ادراری: هماچوری، التهاب مثانه |
توراکس یا سینه گاه متشکل از استخوان جناغ سینه، ستون مهرها و همینطور دنده ها یا قفسه صدری است.
تدابیر مربوطه به هر یک از عوارض جانبی فوق در فصل تدابیر تغذیه ای در عوارض جانبی سرطان آمده است.
نکات تغذیه ای در پرتودرمانی
- در کوتاه مدت، پیگیری تغذیه در شش هفته بعد از پرتودرمانی توصیه میشود و در طولانی مدت نیز حداقل 6 ماه پیگیری برای بیماران توصیه میشود که نیاز به تغذیه جبرانی در طول تابش دارند.
- توصیه به مصرف موادغذایی سبک و اجتناب از خالی نگه داشتن معده حداقل یک ساعت قبل از پرتودرمانی (مگر این که مرکز پرتودرمانی، غذا خوردن را منع کرده باشد.)
- مصرف وعده های غذایی کوچک و کم حجم همراه با آب در صورت وجود مشکل بلع، اسهال یا بدمزه بودن غذا برای بیمار
- مصرف کافی و فراوان مایعات
- به همراه داشتن غذاهای با حمل آسان، مثل انواع مکمل های تغذیه ای با اسنک برای خوردن یا نوشیدن (میوه، ژلاتین، پودینگ، غلات آماده، کراکر و …)
- مصرف میان وعده های غذایی علاوه بر وعده های اصلی غذایی (مصرف مکرر غذا در حجم کم در هر بار استفاده)
- مصرف مکمل های تغذیه ای مایع یا جامد غنی از انرژی و پروتئین که می توانند جایگزین یک وعده غذایی اصلی شوند
- استفاده از تغذیه با لوله در مواردی که بیمار قدرت دریافت کافی موادغذایی از راه دهان را ندارد
- استفاده از گلوتامین در موارد تجویز تغذيه با لوله
- در مطالعه ای نشان داده شده است که گل همیشه بهار برای پیشگیری از درماتیت نوع 2 و بالاتر تاثیر قابل توجهی دارد. البته جهت توصيه باید با پزشک هماهنگ گردد.
توصیه های تغذیه ای در بیماران تحت پرتودرمانی سرو گردن
- مدیریت علائم حاد تغذیه ای
- استفاده از غذاهای مایع و نرم و مرطوب شده با سس یا آبگوشت
- استفاده از محرک های ترشح بزاق برای مقابله با خشکی دهان
کنترل بهداشت دهان و تمیز نگه داشتن و شستشوی روزانه دهان و دندانها - تغذیه با لوله در موارد بروز سوء تغذیه و عدم توانایی بیمار برای دریافت دهانی کافی
نکته: بیمارانی که تحت پرتودرمانی در ناحیه مری و سر و گردن قرار می گیرند باید قبل از شروع پرتودرمانی برای گاستروستومی /ژژونوستومی پیشگیرانه مورد بررسی قرار گیرند.
سایر بیماران در معرض خطر تغذیه نیز بهتر هست با استفاده از یک ابزار غربالگری تغذیه مورد ارزیابی قرار گیرند. (بیماران مبتلا به سرطان سر و گردن که قبل از درمان تحت تغذیه با لوله قرار می گیرند، به طور قابل توجهی کمتر کاهش وزن شدید داشتند.)
- بیماران مبتلا به سرطان پیشرفته سر و گردن، با PEG کاهش وزن کمتری را در پایان دوره پرتودرمانی تجربه می کنند.
- در بیماران مبتلا به سرطان سر و گردن (مرحله III و (N که تحت پرتودرمانی قرار دارند، تغذیه با لوله نازوگاستریک باعث به دست آوردن انرژی و پروتئین بیشتری نسبت به دریافت دهانی می شود.
پرتودرمانی شکم یا لگن
اثرات زودرس پرتودرمانی شکم یا لگن، شامل بروز التهاب در معده یا روده است که به دنبال آن اسهال، تهوع، بی اشتهایی و استفراغ پدید می آید و اثرات دیررس پرتودرمانی شکم یا لگن عبارت است از آسیب عملکرد دستگاه گوارش و ایجاد سوء جذب چربی ها، ویتامین های مینرال ها و دی ساکاریدها (لاكتوز).
مدیریت تغذیه ای عبارت است از توصیه به بیمار جهت مصرف فیبرهای محلول، افزایش دریافت مایعات، پرهیز از مصرف زیاد فیبرهای نامحلول و غذاهای حاوی لاکتوز.
نکته: استراتژی تغذیه ای در موارد پرتودرمانی مزمن روده ها که با رزکسیون روده نیز می تواند همراه باشد، شامل موارد زیر است:
- تجویز تغذیه با لوله و استفاده از TPN در موارد قطع بخش زیادی از روده
- تجویز رژیم پر پروتئین، کم چرب، کم فیبر و فاقد لاكتوز
- تجویز مکمل های رژیمی حاوی ویتامین B12 ویتامین B9، ویتامین B1، کلسیم، ویتامین های K – E – A
- کنترل و پایش آب و الکترولیت ها
- تنظیم غلظت سرمی املاح
در طی شیمی درمانی و پرتودرمانی
در طول شیمی درمانی: تغذیه روده ای به صورت روتین (نه در حالت هایی مثل سوء تغذیه) در طول شیمی درمانی هیچ اثری بر روی پاسخ تومور به شیمی درمانی یا عوارض جانبی همراه با شیمی درمانی ندارد. بنابراین تغذیه روده ای به صورت روتین و در مواردی که خطر سوء تغذیه و وجود ندارد نمی تواند مفید باشد.
حمایت تغذیه ای برای بیمارانی که تحت درمان با آنتی نئوپلاستیک قرار می گیرند و دچار سوء تغذیه هستند و در آینده توانایی مصرف یا جذب مواد مغذی را به صورت کافی برای یک دوره طولانی از دست خواهند داد اندیکاسیون دارد.
تغذیه ژژنومی مناسب ترین روش معمول تغذیه روده ای در بیمارانی که تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی را تجربه کرده اند هست.
در طول پرتودرمانی یا پرتو-شیمی درمانی
توصیه های تغذیه ای و مکمل های تغذیه ای خوراکی جهت دریافت کافی غذا و پیشگیری از کاهش وزن مرتبط با درمان و اختلال و وقفه در پرتودرمانی باید به کار رود.
شواهد تجربی نشان می دهد که تغذیه رودهای همراه با فرمولاي المنتال جهت پیشگیری از عوارض جانبی پرتودرمانی مفید است.
- موکوسیت ناشی از پرتودرمانی منجر به کاهش وزن در بیماران با سرطان سر و گردن و مری می شود و کاهش وزن رخ داده تنها از راه مشاوره تغذیه قابل درمان نیست. مشاوره تغذیه اختصاصی با توجه به وضع بیمار (تغذیه با لوله، مانند PEG یا از طریق بینی) همراه با مکمل های غذایی جهت افزایش دریافت غذایی و پیشگیری از کاهش وزن نیاز هست.
- در صورت رخ دادن اختلال بلع در اثر درمان حتی در صورت همزمانی با موکوسیت، تغذیه از راه لوله توصیه می گردد. تغذیه با لوله از مسیر بینی و زیرجلدی امکان پذیر هست ولی در صورت وجود موکوسیت روش گاستروستومی زیر جلدی ارجحیت دارد.
- تغذیه روده ای با فرمول المنتال به منظور پیشگیری از التهاب رودهای ناشی از پرتودرمانی توصیه می گردد.
- در بیمارانی که متحمل سوء تغذیه در اثر استفراغ و اسهال شدهاند، تغذیه ژژنومی مناسب ترین روش تغذیه روده ای است.
همچنین بخوانید: همه نکات مهمی که بیمار تحت شیمی درمانی و اطرافیان او باید رعایت کنند
[…] همچنین بخوانید: محدودیت های رژیم غذایی قبل، حین و پس از شیمی درمانی و پر… […]