یکی از نکات مهم در طول درمان سرطان این است که به مقدار کافی غذا مصرف کنید تا بدن شما بتواند انرژی خود را بازیابد و خود را ترمیم کند. در طول درمان ممکن است با عوارضی در ناحیه دهان یا گلو مواجه شوید که می توانند غذا خوردن را برای شما مشکل کنند. به همین دلیل کنترل این عوارض از اهمیت زیادی برخوردار است.
تغییر در حس چشایی، خشکی دهان و موکوزیت دهانی (قرمزی و زخم در دهان) از عوارض شایع شیمی درمانی هستند.
١. تغییر در حس چشایی در شیمی درمانی
بسیاری از بیماران طی درمان سرطان تغییر در حس چشایی را تجربه می کنند. در این حالت ممکن است غذاها بی مزه به نظر برسند یا طعم متفاوتی داشته باشند. همچنین بوی برخی غذاها ممکن است برای فرد آزاردهنده باشد. این عارضه بسته به نوع داروی شیمی درمانی، می تواند در بیماران مختلف بسیار متفاوت باشد.
اما چه کاری می توانید برای خودتان انجام دهید؟
- غذاهایی با طعم های مختلف را امتحان کنید و لیستی از غذاهایی که طعم خوشایندی برای شما دارد تهیه کنید. با این روش می توانید بهتر غذا بخورید و طی درمان سرطان تغذیه مناسبی داشته باشید.
- فقط غذاهایی که طعم شان را دوست دارید میل کنید، حتی اگر به این معنی باشد که برای مدتی هر روز یک غذای ثابت را بخورید. نهایتا حس چشایی شما بهبود خواهد یافت و می توانید از همه غذاها استفاده کنید.
- غذاهایی که به نظرتان بدمزه هستند را نخورید و برایشان جایگزین پیدا کنید تا همه مواد مغذی که بدنتان لازم دارد را دریافت کنید.
- معمولا در این شرایط غذاهایی که نیاز به جویدن کمتری دارند مناسب تر هستند.
- دندان ها و زبان خود را به صورت مرتب با یک مسواک بسیار نرم بشویید. با حل کردن یک چهارم قاشق چای خوری جوش شیرین در یک لیوان آب، دهانشویه جوش شیرین تهیه کنید و چند بار در روز (خصوصا قبل و بعد از غذا) دهانتان را با آن بشویید.
- اگر غذا طعم فلزی می دهد: غذاها را پس از سرد یا ولرم شدن میل کنید. گوشت، مرغ و ماهی را قبل از پخت مزه دار کنید تا طعم تلخ پوشانده شود. برای این کار می توانید از موادی مانند آبلیمو، سس های شیرین یا شور، سس سویا یا سس باربکیو استفاده کنید.
- از قاشق و چنگال های پلاستیکی به جای انواع استیل استفاده کنید و برخی از غذاهای پروتئینی که برای این دوران مناسب هستند عبارتند از: ماهی تن ياسالمون، شیر، پنیر، ماست، شیک ها و پودینگ ها.
- اگر نوشیدنی ها بیش از اندازه شیرین به نظر می رسند آنها را با آب یا یخ رقیق کنید. همچنین می توانید با اضافه کردن مقدار کمی نمک، شیرینی را کاهش دهید.
- اگر غذاها خیلی شور به نظر می رسند غذاهای کم نمک یا محصولاتی که سدیم کمتری دارند را انتخاب کنید. همچنین می توانید با اضافه کردن مقدار کمی شکر، طعم شور را کاهش دهید.
- اگر غذاها بی مزه هستند: آن ها را با استفاده از چاشنی هایی مانند سس های باربکیو، خردل، گوجه، نعنا و سویا طعم دار کنید و هنگام طبخ از گیاهانی که طعم خوشایندی به غذا می دهند (مانند آویشن، پونه، ریحان، سیر، زنجبیل، دارچین و…) استفاده کنید.
- اگر بوی شدید غذاها حس چشایی شما را تغییر می دهد: هنگام آشپزی هود آشپزخانه را روشن بگذارید و هنگام پخت غذا در قابلمه را ببندید. غذاهایی مانند کباب را در فضای باز تهیه کنید. پنجره ها را باز بگذارید.
- از خانواده و دوستان برای تهیه غذا کمک بگیرید.
- غذاهای سرد را انتخاب کنید (مانند میلک شیک ها، پنیر خامه ای، ماست، سالاد مرغ، بستنی و …) و یا غذاهای گرم را پس از اینکه به دمای اتاق رسید میل کنید.
- اگر راهکارهای بالا موثر نبود و تغییر حس چشایی مانع غذا خوردن شما می شد با پزشک خود مشورت کنید.
۲. خشکی دهان در شیمی درمانی
خشکی دهان در اثر تغییر در میزان بزاق موجود در دهان ایجاد می شود. خشکی دهان با درمان هایی مانند پرتودرمانی و شیمی درمانی شایع است و در سالمندان بیشتر اتفاق می افتد. در مواردی ممکن است این عارضه مادام العمر باقی بماند. اگر به خشکی دهان مبتلا هستید باید در مصرف غذاها و نوشیدنی های اسیدی مراقب باشید زیرا اسید می تواند به دندان هایتان آسیب بزند. قبل از مسواک زدن و پس از غذا خوردن آب بنوشید. از خوردن نوشیدنی های اسیدی مانند آب لیمو و … خودداری کنید.
درمان خانگی خشکی دهان در شیمی درمانی
برای کاهش خشکی دهان، در طول روز چندین بار دهانتان را با یکی از دهانشویه های زیر بشویید. به این ترتیب ذرات مواد غذایی خارج می شود و محیط دهان تازه می ماند.
۱. یک چهارم قاشق چای خوری نمک در یک لیوان آب
۲. یک چهارم قاشق چای خوری جوش شیرین در یک لیوان آب
۳. یک چهارم قاشق چای خوری گلیسرین در یک لیوان آب
در طول روز یک بطری کوچک حاوی آب یا دهانشویه های فوق به همراه داشته باشید تا در صورت لزوم حین مکالمات، برای مرطوب کردن دهان از آن استفاده کنید.
- در برخی افراد استفاده از محصولات مرطوب کننده دهان (بزاق مصنوعی) می تواند مفید باشد. درباره مصرف این محصولات از پزشک یا دندانپزشک خود راهنمایی بگیرید.
- از مصرف دهانشویه هایی که به صورت معمول در داروخانه ها وجود دارد خودداری کنید زیرا اغلب این دهانشویه ها حاوی الکل هستند و می توانند خشکی دهان را تشدید کنند.
- از مصرف الکل و دخانیات خودداری کنید زیرا این ترکیبات می توانند خشکی دهان ایجاد کنند.
- با مکیدن تکه های کوچک یخ می توانید محیط دهانتان را تازه و مرطوب نگه دارید.
- یک لیوان آب یا یک مرطوب کننده دهان در کنار تخت خود داشته باشید.
- لب ها را استفاده از ژلهایی که پایه آب دارند مرطوب نگه دارید (اگر در معرض ابتلا به زخم های دهانی نیستید می توانید از مرطوب کننده های لب با پایه لانولین یا کره کاکائو نیز استفاده کنید).
- اگر غدد بزاقی فعالیت دارند اما میزان آن کم است می توانید با استفاده از آدامس های بدون قند (شیرین شده با زایلیتول) یا آبنبات های بدون قند، فعالیت غده ها را تحریک کنید تا بزاق بیشتری تولید شود.
نکات تغذیه ای برای درمان خشکی دهان در شیمی درمانی
- روزانه ۸ تا ۱۰ لیوان مایعات مختلف بنوشید.
- مصرف مایعات حاوی کافئین مانند قهوه و چای) را محدود کنید زیرا می توانند خشکی بیشتری ایجاد کنند. • برای نوشیدن مایعات غلیظ مانند مکمل های غذایی مایع، شیکها، سوپ ها یا نکتارها از نی استفاده کنید.
- نوشیدنی های حاوی قند را همراه با وعده های غذایی میل کنید و پس از آن حتما دندان هایتان را تمیز کنید.
- با هر لقمه غذا چند جرعه مایعات بنوشید تا به شسته شدن غذا به سمت پایین کمک کند.
- مواد غذایی خشک (مثل بیسکوییت، نان و …) را در مایعاتی مانند چای های گیاهی، شیر، شکلات داغ، سوپ و آب گوشت فرو ببرید تا نرم شوند.
- روی سبزیجات، نان، ماهی، گوشت و مرغ سس بریزید تا نرم تر شوند.
- ساندویچ ها را با نان نرم تهیه کنید و در آنها به میزان بیشتری از کره استفاده کنید.
- در غذاهایی که می پزید (مانند خورشتها) آب بیشتری بریزید.
- از خوردن غذاهای شیرین و چسبنده که به دندان ها می چسبند خودداری کنید.
- در این دوران از خوردن میوه های خشک شده، شکلات، آبنبات، آدامس هایی که با شکر شیرین شده اند، عسل، مربا و ژله خودداری کنید.
- حتما پس از هر عده و یا میان وعده، دندان هایتان را به خوبی تمیز کنید.
٣. زخم های دهانی (موکوزیت) در شیمی درمانی
زخم های دهانی یا موکوزیت به قرمز شدن دردناک و ایجاد زخم در داخل و اطراف دهان و گلو گفته می شود. این عارضه می تواند احساس درد و ناراحتی به همراه داشته باشد و در غذا خوردن، بلعیدن و صحبت کردن اختلال ایجاد کند.
زخم های دهانی در بیمارانی که دوز بالای پرتودرمانی برای سرطان های سر و گردن دریافت می کنند و همچنین در بیمارانی که قبلا درمان پیوند سلولهای بنیادی داشته اند شایع است. برخی از بیمارانی که شیمی درمانی می شوند نیز این عارضه را تجربه می کنند. برخی از داروهای شیمی درمانی (مانند فلوئورواوراسیل، متوترکسات، سیکلوفسفامید، اتوپوزاید و سیس پلاتین) می توانند این عارضه را ایجاد کنند.
علائم موکوزیت عبارتند از:
- درد در داخل و اطراف دهان و گلو
- زخم در داخل و اطراف دهان و گلو
- زخم و درد در مجرای گوارشی (که می تواند موجب بروز درد، تهوع، اسهال و عفونت گردد)
علائم مربوط به این عارضه ممکن است پس از اتمام درمان هم ادامه پیدا کنند. بسیاری از بیماران علائم زخم های دهانی را به پزشک یا دندانپزشک خود اطلاع نمی دهند. اگر این زخم ها درمان نشوند به احساس نگرانی و افسردگی و منزوی شدن بیمار منجر می شوند. همچنین شدید شدن این زخم ها می تواند درمان شیمی درمانی را به تعویق بیاندازد. بنابراین مهم است که علائم موکوزیت یا زخم های دهانی را به پزشک یا دندانپزشک خود اطلاع دهید.
قبل از شروع درمان با داروهای شیمی درمانی، به دندانپزشک مراجعه کنید تا مشکلاتی که از قبل وجود داشته (از قبیل پوسیدگیها، مشکلات لثه، عفونت ها، دندان های شکسته یا تیز و…) را درمان کند، و اگر دندان مصنوعی دارید اطمینان حاصل نماید که دندان مصنوعی شما مناسب و راحت است. پزشک یا دندانپزشک ممکن است برای کاهش علائم برایتان دارو، دهانشویه یا تکه های یخ تجویز کند. اگر در غذا خوردن مشکل دارید و در حال از دست دادن وزن هستید با یک متخصص تغذیه مشورت کنید.
درمان و پیشگیری از زخم های دهانی در شیمی درمانی
اولین و مهمترین کاری که می توانید برای خودتان انجام دهید این است که با مسواک زدن و استفاده از نخ دندان بصورت مرتب، بهداشت دهان خود را خیلی خوب حفظ کنید. مراقبت از بهداشت دهان را از دو هفته قبل از شروع درمان سرطان و یا در اولین فرصت ممکن شروع کنید.
نخ دندان
- اگر همیشه از نخ دندان استفاده می کردید، همچنان روزی یکبار این کار را ادامه دهید شبها قبل خواب و قبل از مسواک زدن).
- اگر همیشه از نخ دندان استفاده نمی کردید، الان هم این کار را شروع نکنید مگر اینکه دندانپزشک به شما توصیه کند).
- اگر هنگام استفاده از نخ دندان درد یا خونریزی از لثه دارید و طی ۲ دقیقه برطرف نمی شود، استفاده از نخ دندان را متوقف کنید.
دهانشویه
- دهانشویه محیط دهان را تمیز و مرطوب نگاه می دارد.
- در طول روز چندین بار پس از مسواک زدن، دهانتان را با دهانشویه بشویید (مثلا ۴ بار در روز).
- هر بار یک قاشق غذاخوری (۱۵ میلی لیتر) از دهانشویه استفاده کنید، به مدت ۳۰ ثانیه در دهان خود بچرخانید، و سپس آن را دور بریزید اگر از دهانشویه های خانگی استفاده می کنید، به منظور جلوگیری از آلودگی، دهانشویه را روزانه تهیه کنید.
دستورهایی برای تهیه دهانشویه های فاقد طعم:
دستور 1: نصف قاشق چای خوری نمک را در یک لیوان آب حل کنید.
دستور 2: یک چهارم تا نصف قاشق چای خوری جوش شیرین را در یک لیوان آب حل کنید.
چه کارهای دیگری می توانید برای خودتان انجام دهید؟
- تیم درمانی شما (خانواده، پرستار، پزشک، دندانپزشک، متخصص پرتودرمانی، داروساز و …) باید از علائم شما و کارهایی که برای کنترل این علائم انجام میدهید اطلاع داشته باشند.
- از مرطوب کننده هایی با پایه آب یا آلوئه ورا برای مرطوب کردن البهایتان استفاده کنید. طی درمان سرطان شبها و روزها تا جایی که ممکن است دندان های مصنوعی را از دهانتان خارج کنید.
- مایعات زیادی بنوشید (۸ تا ۱۲ لیوان در روز).
- از غذاهای مخلوط شده (میکس شده) و غذاهای نرم استفاده کنید و در عین حال به میزان کافی پروتئین و ویتامین دریافت کنید.
- پس از خوردن و آشامیدن دهانتان را با آب بشویید.
- از دهانشویه های دارای پایه الکل استفاده نکنید.
- از مصرف غذاها و نوشیدنی های تحریک کننده مانند انواع غذاهای تند، اسیدی، پرنمک، خیلی داغ و دارای بافت خشک و زبر خودداری کنید.
- از مصرف الکل و استعمال دخانیات اجتناب کنید.
- مراقب باشید زبانتان را گاز نگیرید.
برخی از غذاهایی که مصرف آنها در دوران شیمی درمانی توصیه می شود عبارتند از:
سریال های سرد خیس شده در شیر یا خامه، تخم مرغ نیمروی هم زده و املت، پن کیک یا نان تست نرم همراه با کره یا مربا، ماکارونی با پنیر، سالاد ماکارونی یا سالاد سیب زمینی، سالاد تخم مرغ، سالاد تن ماهی، پنیر خامه ای که روی نان تست نرم پخش شده، سوپ های نرم و خورشت ها، ماهی پخته یا غذاهای دریایی نرم شده، لوبیای پخته، سبزیجات پخته نرم با سس خامه یا پنیر، میوه هایی مثل طالبی و موز، کمپوت میوه، کیک کرم دار، کیک اسفنجی، فرنی، بیسکوییت نرم شده در شکلات داغ یا قهوه یا چای، تخم مرغ آب پز، ماست ساده یا طعمدار، سوپ گوشت، سوپ خامه، آب گوشت، عدسی، خوراک لوبیا، انواع گوشت که کاملا پخته شده باشد، بستنی یا سایر دسرهای فریزری، میوه پوره شده یا له شده، شیر کاکائو، شیر سویا، مخلوط غلیظ آب میوه های مختلف، سوپ مخلوط شده، آب میوه یا نکتار هویج، انگور، سیب، گلابی، آلو، زردآلو و گیلاس، چای سرد یا نوشیدنی های با طعم میوه، نوشیدنی های گازدار (که گازشان پریده باشد).
