در این مطلب موارد زیر را در مورد فواید و مشکلات احتمالی تغذیه کودک با شیر مادر خواهید خواند:

انتخاب تغذیه صحیح برای نوزادان چالشی حل نشدنی به نظر می رسد. با این حال، نوزادان رشد می کنند، به مرحله نوپایی، کودکی و نوجوانی می رسند و پس از کسب عادات غذایی غلط یا درست، بزرگ می شوند. اینکه آیا این بزرگ سالان، به مدارج عالی و جایگاه های بالایی در جامعه می رسند یا خیر به تغذیه آنان با شیر مادر یا شیر خشک بستگی ندارد. با این حال، هنگام انتخاب تغذیه صحیح برای فرزندتان باید فواید و ضررهای هر روش و نیز سازگاری آن با سبک زندگی خود را در نظر بگیرید. تغذیه فرزند باید عملی شادی آفرین و فرح بخش باشد نه عامل استرس و فشار، ولی گاه عکس آن اتفاق می افتد.

فواید تغذیه با شیر مادر برای کودک

بی تردید شیر مادر بهترین غذا برای نوزادان است. حتی پیش از تولد نوزاد، شیر بسیار مقوی و خوبی به نام آغوز در بدن مادر تولید می شود. این شیر، نوزاد را تا زمان تولید شیر کافی به خوبی سیر می کند. شیر آغوز حاوی مقادیر فراوانی پروتئین (به ویژه آنتی بادی های لازم برای مقابله با عفونت ها) و قندی به نام لاکتوز است. لاکتوز کالری های اولیه نوزاد را تأمین می کند. شیر اصلی، دو تا چهار روز پس از زایمان ترشح شده و جایگزین آغوز می گردد. شیر مادر بهترین غذا برای نوزاد بوده و تقریبا همه مواد غذایی لازم برای سلامت نوزاد را داراست. هر چند این شیر رقیق تر از شیر خشک به نظر می رسد، ولی سرشار از مواد غذایی است. شیر مادر، همچون آغوز، حاوی مواد ضد میکروبی، مانند آنتی بادی ها و گلبول های سفید است. از آنجا که دستگاه ایمنی کودک در سن ۶ سالگی کامل می شود، از این رو آنتی بادی های موجود در شیر در مقطع حساس نوزادی وظیفه مقابله با عفونت ها را بر عهده می گیرند. شیر اصلی مادر در قیاس با آغوز چربی بیشتری دارد. این چربی منبع اصلی رشد نوزاد محسوب می شوند.
گرچه گاهی شیردهی برخی از والدین را به ستوه می آورد، ولی منافع تغذیه با شیر مادر برای مادر و فرزند بسیار بیشتر از دردسرهای آن است. نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند در قیاس با نوزادانی که شیر خشک می خورند، کمتر به مشکلاتی همچون اگزما، آلرژی، دیابت، التهابات روده ای، و مرگهای ناگهانی دچار می شوند.
همچنین بیمارهایی همچون عفونت گوش، عفونت مجاری ادراری، عفونت های دستگاه تنفس همچون سینه پهلو یا عفونت های ویروسی در این نوزادان کمتر دیده شده و کمتر نیاز به بستری شدن در بیمارستان پیدا می کنند. برخی از بررسی ها نشان می دهد نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند از رشد شناختی بیشتری برخوردار بوده و بهره هوشی بالاتری دارند. البته پژوهش های فراگیر و تحلیل های آماری تأثیر این امر را بر بهره هوشی نوزادان تأئید نمی کنند.

فواید تغذیه با شیر مادر برای مادران

مادران نیز از شیر دادن سود می برند. شیردهی زودهنگام خونریزی و کم خونی پس از زایمان را کاهش می دهد. شیوع سرطان سینه و تخمدان در سال های پیش از یائسگی در مادرانی که فرزندانشان را با شیر خود تغذیه کرده اند کمتر است. همچنین میزان پوکی استخوان و شکستگی های لگنی پس از یائسگی در این دسته از مادران کمتر دیده می شود. شیردهی همچنین به کاهش وزن پس از زایمان کمک می کند. از آنجا که شیردهی مکرر و منظم (روزانه ۸ مرتبه یا بیشتر) برخی از هورمون های حاملگی را در سطح بالایی حفظ می کند، تخمک گذاری به تأخیر افتاده و احتمال بارداری های ناخواسته کاهش می یابد. البته این روش قابل اعتمادی برای جلوگیری از بارداری نیست.

فواید تغذیه با شیر مادر برای پدران

نکته جالب اینکه، پدران و سایر اعضای خانواده نیز از شیر دادن مادران سود می برند. به هر روی، شیر خشک رایگان نیست و هزینه دارد. همچنین پدران مجبور نمی شوند نیمه های شب برای آماده کردن شیر خشک به آشپزخانه بروند. بر اساس تجارب شخصی به پدران توصیه می شود در فرایند شیردهی همسرانشان حضور فعال داشته باشند. مثلا می توانند پوشک فرزندشان را عوض کنند، آروغ آنان را بگیرند، یا هنگام شیر دادن مادر، بدن او را ماساژ دهند.

کاهش وزن مادر در دوران شیردهی

بسیاری از مادران، در روزهای نخست پس از زایمان، تلاش می کنند اضافه وزن دوره بارداری را کاهش دهند. این مسئله قابل درک است، ولی توسل به رژیم های غذایی سخت، دشوار و غیرضروری به نظر می رسد. در حقیقت بسیاری از زنان بر اثر شیر دادن وزن کم می کنند. مهم این است که مادران در دوران شیردهی اصول تغذیه صحیح را رعایت نمایند. هر چند، کاهش وزن دایم (حدودا نیم کیلو در هفته) تأثیر اندکی بر شیردهی دارد، ولی برای تولید شیر کافی، مادر باید هر روز کالری مناسب و کافی دریافت نموده و برخی از ویتامین ها و مواد معدنی همچون ویتامین D، اسید فولیک، کلسیم، فسفر و منیریم را بیشتر مصرف کند. مکمل هایی که برای مادران شیر ده در بازار موجود است که منبع مناسبی از مواد معدنی بوده و باید تا زمانی که نوزاد از شیر گرفته نشده است مصرف شوند. البته، برخی از مادران به مقادیر بیشتری از ویتامین D احتیاج دارند. از آنجا که این ویتامین با نور خورشید فعال می شود، نوزادانی که پوست تیره تری داشته یا کمتر در معرض نور خورشید قرار می گیرند، ممکن است بر اثر کمبود این ویتامین به نرمی استخوان (راشیتیسم) دچار شوند. این دسته از نوزادان هنگام تغذیه با شیر مادر باید ویتامین D مصرف کنند. هم چنین مادران شیرده برای تولید شیر کافی، باید مایعات فراوانی (روزانه یک لیتر مایعات اضافه) بنوشند.

عوامل مؤثر بر افزایش ترشح شیر مادر

علاوه بر اهمیت رعایت رژیم غذایی مناسب، کیفیت شیر مادر تا حد بسیاری به هورمون های مؤثر بر ترشح شیر بستگی دارد. از جمله عواملی که بر ترشح شیر مؤثرند عبارتند از:

  • تحریک نوک سینه مادر
  • عوامل بصری خاص (همچون دیدن نوزاد)
  • اصوات ویژه (همچون گریه نوزاد)
  • استشمام بوهای خاصی که با زمان شیردهی مرتبط هستند

هریک از این محرک ها می توانند با تحریک هورمون ها، ترشح شیر را افزایش دهند. البته، گاهی اوقات شنیدن صدای گریه نوزاد پیام اشتباهی ارسال و شیر بی موقع ترشح می شود. از طرف دیگر عوامل استرس زا یا تجارب ناخوشایند بر شیردهی تأثیر منفی می گذارند. برخی از عوامل کاهش کیفیت و ترشح شیر مادر عبارتند از:

  • خستگی
  • درد
  • اضطراب
  • کمبود حمایت اعضای خانواده

این موارد ترشح شیر را کاهش داده و شیردهی را با مشکل روبرو می کنند. کمبود حمایت اعضای خانواده نیز بر شیردهی تأثیر منفی دارد. چنانچه همسر یا عضو مهمی در خانواده از مادر حمایت نکنند، او ممکن است دلسرد شده و از شیر دادن به طفل خود منصرف شود. بررسی های بسیاری که در مورد نگرش های گوناگون به شیردهی مادران انجام شده اند نشان می دهند بیشتر نگرش های منفی در این زمینه از سوء برداشت یا عدم آگاهی ناشی می شوند. با این حال، نگرش اعضای خانواده عامل مهمی در شیردهی موفق مادران محسوب می شود. جامعه به نقش پدران در تغذیه با شیر مادر و میزان شیری که نوزاد دریافت می کند اهمیت می دهند. برنامه های خانوادگی آموزشی، با بیان منافع و سازوکار شیردهی مادران و نیز روش های حمایت از این امر، بر شیردهی موفق و طولانی مادران تأثیر به سزایی می گذارند.

بهترین زمان شیردهی به نوزاد پس از زایمان

بهتر است شیردهی هر چه زودتر و ترجیحا در همان بیمارستان شروع شود. نوزادانی که در سی دقیقه نخست تولد با شیر مادر تغذیه می شوند، هشیارتر بوده و قدرت مکش قوی تری دارند. این نوزادان در دو تا چهار ماه پس از تولد بهتر از سایر نوزادان از شیر مادر خود تغذیه می کنند. شیردهی زودهنگام بخش مهمی از فرایند پیوند مادر و فرزند محسوب می شود. دمای بدنی مناسب و ثبات دمایی پس از زایمان برای نوزادان مفید است. ساعات نخست پس از زایمان در ایجاد عاطفه مادرانه و روش صحیح شیردهی نقش مهمی دارند. مادرانی که تمایل دارند به فرزند خود شیر دهند باید درخواست کنند نوزادشان، در صورتی که مشکل پزشکی نداشته باشد، در اتاق ایشان بماند. به این ترتیب، مادر می تواند فرزند خود را مشاهده نموده، با نشانه های گرسنگی وی آشنا شده و به موقع به او شیر دهد. چنانچه مادر بتواند مکرر به فرزند خود شیر بدهد، وضعیت مناسب شیردهی را در خواهد یافت. این امر از جمع شدن شیر در سینه و زخم شدن نوک آن پیشگیری می کند. مادران می توانند با مشاوران شیردهی مشورت نموده و مشکلات خود را مطرح کنند. نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می کنند برای تغذیه بهتر باید بتوانند زبان و مکش خود را هماهنگ کنند. هماهنگی زبان و مکش هنگام تغذیه از سینه با تغذیه با شیشه متفاوت است. چنانچه نوزادان را به روش های گوناگون تغذیه کنیم سردرگم می شوند. بنابراین نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند باید حداقل سه تا چهار هفته نخست تنها از سینه شیر خورده و پستانک یا شیشه به آنها داده نشود. به این ترتیب آنان روش تغذیه خود را فرا گرفته و شیشه را به سینه ترجیح نخواهند داد. استفاده زودهنگام از پستانک، تناوب و مدت زمان تغذیه از سینه را کاهش داده و نوزاد را از فواید شیر مادر محروم می کند. از آنجا که به درستی نمی توان مقدار شیری را که نوزاد از سینه می مکد اندازه گیری کرد، مادران معمولا در مورد سیر شدن فرزندشان اظهار نگرانی می کنند. این امر در مورد نوزادان کوچکتر که تلاش می کنند نحوه مکیدن را فرا بگیرند، بیشتر صدق می کند.

دفعات شیر خوردن نوزاد

مادران روزانه باید ۸ تا ۱۰ بار به فرزندان خود شیر بدهند. هر چند بیشتر شیر در ۵ دقیقه نخست از سینه خارج می شود، ولی شیر پرکالری تر، پس از این زمان به کودک می رسد. صدای بلعیدن شیر، کشیده شدن سینه به دهان نوزاد یا نفس کشیدن او از بینی به هنگام بلع، می توانند مادران را از تغذیه فرزندشان مطمئن کنند. یک نشانه دیگر حرکت گلو پس از هر بلع است که نشان می دهد شیر مادر وارد دهان و سپس معده نوزاد شده است. تعداد پوشک هایی که نوزاد در طول روز خیس می کند، نشان می دهند که آیا آب کافی دریافت می نماید یا خیر. به طور کلی، نوزادانی که آب کافی دریافت می کنند در شش روز نخست تولد باید در هر روز یک پوشک خیس کنند و از روز ششم، این تعداد باید به تدریج به شش عدد یا بیشتر برسد. همچنین نوزادان معمولا در چند روز نخست وزن کم می کنند، ولی نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند باید ظرف دو هفته به وزن زمان تولد برگردند. در صورت عدم مشاهده استانداردهای فوق، نوزاد بایستی توسط پزشک مورد بررسی قرار بگیرد.

عوارض و مشکلات شیردهی برای مادر

روش های افزایش کیفیت شیر مادر

با این حال، شیردهی مشکلاتی نیز دارد. برخی از مادران علاوه بر آنکه از شیردادن در انظار عمومی احساس شرم می کنند، مشکلات دیگری نیز دارند. بیشتر مردم فکر می کنند شیر دادن فرایندی طبیعی است که مادران به طرز غریزی می توانند آن را انجام دهند. ولی این فرایند گاه به چالشی فنی تبدیل شده و مادر و نوزاد را ناامید می کند. حتی مادران موفق نیز ممکن است با مشکلاتی روبرو شوند. شمار بسیاری از مادران شیرده به ورم پستان مبتلا می شوند.
نشانه های این عارضه التهابی عبارتند از:

  • حساسیت و سرخی سینه
  • تب
  • خستگی
  • دردهای بدنی
  • سردرد

برخی از عوامل، این عارضه را تشدید می کنند، از جمله: قرار گرفتن نادرست نوزاد در سینه مادر، ترک نوک سینه، استفاده از پمپ های شیردوشی دستی و انسداد لوله های شیری. مادرانی که به این مشکل دچار می شوند به عنوان نخستین راه چاره، شیردهی از سینه ملتهب را متوقف می کنند، ولی معمولا باید به شیردهی منظم و مکرر از آن سینه ادامه دهند تا از جمع شدن شیر و در نتیجه تشکیل آبسه پیشگیری نمایند. کمپرس گرم و ماساژ نیز مفید است. البته در بسیاری از موارد مادران باید آنتی بیوتیک مصرف کنند. بهتر است نوزاد هم از سینه ملتهب تغذیه شود، زیرا ممکن است او نیز به ارگانیزم هایی که سینه را آلوده کرده اند مبتلا شده باشد. افزون بر این، بررسی ها نشان می دهند شیر سینه های ورم کرده حاوی مواد ضدالتهابی ویژه ای است که در آینده به ایمنی نوزاد کمک می کند.

تغذیه نوزادان با شیر خشک

بدیهی است که همه مادران نمی توانند به فرزندان خود شیر بدهند. برخی از سینه ها به رغم وسایل و راه های موجود برای شیردهی، مناسب نبوده و شیر دادن را به مایه عذاب مادر تبدیل می کند. در حقیقت، شماری از نوزادان خلق و خوی تغذیه از شیر مادر را ندارند و گاهی شیر دادن با سبک زندگی والدین همخوانی نداشته و یا آن ها را با مشکلات فراوان روبرو می کند. در بعضی از موارد، عدم حمایت خانواده یا عدم آگاهی رسانی عمومی، مادران را از تغذیه فرزندانشان با شیر خود منصرف می کند. در هر حال، چنانچه مادر نتواند به نوزاد خود شیر دهد، نوزاد به خوبی وزن نگرفته و با مشکلات جدی روبرو می شود. در چنین شرایطی، شیر خشک جایگزین مناسبی محسوب می شود.
پایه بیشتر شیر خشک ها شیر پاستوریزه گاو یا در برخی از موارد سویا است. ترکیبات دیگر شیرهای یاد شده عبارتند از: ویتامین ها، مواد معدنی، پروتئین های آب پنیر، کربوهیدرات ها و چربی ها. روغن های گیاهی نیز برای انسجام بخشیدن به شیر خشک ها بدان افزوده می شود. نوزادانی که مشکلات گوارشی همچون رفلکس شدید (برگشت اسید معده) دارند می توانند شیرهایی مصرف کنند که با موادی همچون غلات و نشاسته ذرت غليظ شده اند. این مواد میزان تهوع را کاهش می دهند.

فواید شیر مادر نسبت به شیر خشک

به رغم تلاش برای تشابه ترکیبات شیر خشک با شیر مادر، نمی توان عوامل ایمنی بخش موجود در شیر مادر را به این شیرها افزود. این عوامل در برابر برخی از عفونت ها از نوزادان محافظت می کنند. پژوهش ها همچنین نشان می دهند نوزادانی که با شیر خشک تغذیه می شوند در بزرگ سالی بیشتر در معرض ابتلا به چاقی، دیابت، بیماری های قلبی و فشار خون بالا قرار دارند. یکی از علل این امر می تواند میزان وزن گیری این نوزادان در مراحل نخست زندگی باشد، نه نفس استفاده از شیر خشک. به عنوان مثال، در پژوهشی جدید استفاده از شیرخشک های استاندارد و شیرخشک های غنی شده (شیرهای پرکالری) را در نوزدان ریز و کم وزن مقایسه کردند. نوزادانی که با شیرهای غنی شده تغذیه شده و در نه ماه نخست زندگی سریعتر وزن گرفته بودند، در سنین ۶ تا ۸ سالگی بیشتر در معرض ابتلا به فشار خون بالا و در نتیجه بیماری های قلبی) قرار داشتند. نوزادانی که شیر خشک های استاندارد مصرف نموده بودند، وزن گیری کندتری داشتند. نکته مهم و قابل توجه این است که این امر در مورد نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند نیز صدق می کند. به عبارتی، آن دسته از نوزادانی که با شیر مادر تغذیه شده و در مراحل نخست زندگی به سرعت وزن می گیرند در مقایسه با گروهی که در دوران کودکی دیرتر وزن می گیرند، بیشتر در معرض ابتلا به فشار خون بالا قرار دارند. از این رو، در بررسی خطرات بلندمدت بیماری های مزمن همچون فشارخون بالا و بیماری های قلبی، میزان وزن گیری نوزاد، به اندازه منبع تغذیه ای اهمیت دارد.