خواب نوزادان، به دو مرحله «خواب فعال» و «خواب آرام» تقسیم می شود. «خواب فعال» شامل انقباضات ناگهانی عضلات، حرکات سر و حرکات چشم است. به گمان پژوهشگران، هدف این انقباضات، تنظیم نقشه بدن با تقویت ارتباط میان حرکات بدن، احساسات و مراکز مغزی است. نوزادان در خواب آرام، بسیار ساکن، لخت و سست هستند. به طور کلی، نوزادان، الگوی شفافی از خواب روزانه و شبانه ندارند. از سه ماهگی به بعد الگوی خواب شبانه و روزانه آنان کامل می شود.
خواب طبیعی نوزادان
یکی از مهمترین نکات در درک خواب نوزادان این است که همه ما به طور طبیعی طی شب چندین بار از خواب بیدار می شویم. این فرایند «بیداری خرد» نامیده می شود. معمولا فرد خفته، خود از وجود این پدیده بی اطلاع است ولی دستگاه ثبت امواج مغزی آن را نشان می دهد. علت بی اطلاعی ما از بیداری های یاد شده این است که همگی آموخته ایم در طول شب گاهی از خواب عمیق خارج شده، اندکی تکان بخوریم و بدون بیدار شدن دوباره به خواب برویم. بنابراین، اگر نوزاد فرا بگیرد دوباره خود را بخواباند، ما فکر می کنیم سراسر شب را آرام خوابیده است. از سوی دیگر، چنانچه نوزاد عادت کند هنگام این بیداری ها با شیر مادر تغذیه و تکان داده شود، والدین در طول شب حداقل دوبار باید این کارها را انجام دهند. برخی از نوزادان، صرف نظر از عملکرد والدینشان، به طور طبیعی خوش خواب بوده و پس از بیدار شدن های شبانه سریع به خواب می روند. به این ترتیب والدین خوش اقبال چنین کودکانی می توانند به راحتی بخوابند. به این دسته از کودکان، «خود آرامگر» می گوییم. در نقطه مقابل، بعضی دیگر بسیار بدخوابند و همه تلاش های والدین برای آموزش خواب مجدد به آنان بی ثمر باقی می ماند. در ادبیات علمی به این گروه از کودکان، «علامت دهنده» می گویند. به عبارتی، این کودکان هنگام بیدار شدن، با گریه یا سروصدا والدین خود را آگاه می کنند. بیشتر کودکان میانه اند، گاهی خود را آرام کرده و گاه والدینشان را می طلبند.
الگوی خواب نوزاد
داشتن یک جدول زمان بندی برای خواب کودک مهم بوده و کمک می کند الگوی خواب و بیداری مناسبی برای کودک ایجاد شود. به والدین توصیه می شود با توجه به شرایط خود جدولی تهیه کرده و چنانچه لازم شد آن را تغییر دهند. انعطاف پذیری یکی از مهمترین درس هایی است که داشتن فرزند به ما می آموزد. شماری از مربیان فرزندپروری طرفدار یک برنامه ثابت برای خواب و خوراک هستند. این امر در بسیاری از شرایط راهگشاست.
با این حال، در شرایطی که کودک با وزن خیلی پایین متولد شده است و افزایش وزن او نیز به خوبی صورت نمی گیرد، یک برنامه ثابت انعطاف ناپذیر توصیه نمی شود. بعضی از نوزادان نارس به «مراقبت کانگورویی» نیازمندند. در این روش، نوزاد تمام مدت در تماس پوست به پوست، با والدین بوده و تا هفته های ۳۴-۳۸ روی سینه آنان می خوابد.چنانچه فرزند شما پیش از موعد یا با مشکل خاصی متولد شده است، حتما در مورد نحوه خواباندن و تغذیه وی با متخصصین کودکان مشورت کنید.
استفاده از یک شیء کمکی همچون عروسک های پارچه ای، پستانک یا رواندازهای نرم و مناسب، می تواند به آرام کردن کودک کمک کند. با این حال، استفاده از اشیای نام برده ممکن است مشکل آفرین باشد. مثلا اگر پستانک ناپدید شود، فریاد کودک به آسمان برخاسته و آسایش همه را سلب می کند. به هر روی، شما باید همه جوانب را سنجیده و بعد تصمیم بگیرید.
چند توصیه مهم در رابطه با خواب کودک
با کنار گذاشتن بحث های داغی که پیرامون خواب نوزادان وجود دارند، اعم از توصیه های مربیان فرزندپروری و سایر فرضیه ها و با تکیه بر شواهد و مستندات علمی صحیح، به جمع بندی زیر دست می یابیم.
۱. نکات ایمنی مکان خواب کودک هنوز جای بحث داشته و به بررسی بیشتر نیازمند است. تعیین مسائل ایمنی هر خانواده، مستلزم بررسی دقیق محیط زندگی والدین، نیازهای خانواده و اهداف اصلی والدین است؛ به عنوان مثال، در مناطقی که مالاریا شیوع دارد، استفاده از تخت های خانوادگی مجهز به پشه بند توصیه می شود. در برخی از موارد، والدین به علت ناتوانی در تهیه یک گهواره ایمن و مناسب، از تخت خانوادگی استفاده می کنند.
٢. در صورت سیگاری بودن یکی از والدین، نوزاد نباید در اتاق آنان خوابانده شود، حتی اگر والدین در محوطه خواب سیگار نکشند. این مسئله به بررسی های بیشتری نیازمند است.
٣. به تازگی سه نهاد مهم یعنی وزارت بهداشت بریتانیا، انجمن متخصصان کودکان کانادا و آکادمی متخصصان کودکان آمریکا، پس از بررسی آمار مرگ و میر نوزادان، روش خوابیدن در کنار نوزاد را خطرناک اعلام کردند. توصیه نهادهای یاد شده این است که نوزاد در گهواره خود در اتاق والدین خوابانده شود.
۴. در شرایطی که کودک در بستر والدین خوابانده می شود، بستر بایستی محکم باشد، والدین، مواد مخدر مصرف نکرده و بیش از حد خسته نباشند و کودک فقط در بستر مراقب همیشگی خود بخوابد. افزون بر این، خوابیدن نوزاد در کنار یک فرد بزرگسال آن هم روی مبل، بسیار خطرناک است. بررسی جدیدی که انجام شد نشان می دهد حدود %۹۰ مرگ های ناگهانی نوزادان زمانی اتفاق می افتد که طرز خواباندن آنان تغییر داده می شود (مثلا کودکی که به خوابیدن به پشت عادت دارد، به روی شکم خوابانده شود، یا برای نخستین بار در بستریک بزرگ سال یایک فرد جدید بخوابد).
۵. بهترین روش برای کاستن از خطر مرگ های ناگهانی در خواب این است که نوزاد را هنگام خواب در محلی مسطح و به پشت بخوابانیم. بستر کودک باید محکم بوده و اطراف وی اشیائی همچون بالش، اسباب بازی های نرم یا ملحفه های اضافی نباشند. این نکات ایمنی، در هر دو روش خوابیدن در بستر والدین یا گهواره باید مورد لحاظ قرار بگیرند.
۶. اضطراب و مشکلات روانی والدین بر مسئله خواب نوزادان و کودکان تأثیر می گذارند. بر اساس شواهد موجود، فرزندان والدینی که نسبت به نیازهای عاطفی کودکان خود بی توجهند، بیشتر به مشکلات خواب دچار می شوند. از سوی دیگر، چنانچه والدین نسبت به بیداری های شبانه فرزندانشان حساسیت بیش از حد نشان دهند، کودکان با مشکلات بیشتری روبه رو خواهند شد. در سال ۱۹۹۸، پژوهش بسیار جالبی در این زمینه انجام شد. موضوع مورد بررسی آنان «ارتباط اضطراب جدایی در مادر و خواب نوزادان» بود. این بررسی نشان داد که کودکانی که مادران ایشان اضطراب جدایی بیشتری دارند، بیشتر از خواب بیدار شده و برای آرام شدن به توجه بیشتری احتیاج دارند. این موضوع به بررسی بیشتری نیازمند است. به هر روی، با توجه به تأثیرات گسترده افسردگی و اضطراب والدین بر کودکان، می توان نتیجه گرفت که اضطراب والدین بر خواب کودکان تأثیر می گذارد.
۷. امروزه، آشکار شده است که آشنایی والدین با فنون رفتاری تعلیم خواب به فرزندان در سنین بسیار پایین غالبا راه گشاست. در یک بررسی انجام شده در انگلستان، ۶۱۰ مادر داوطلب شدند در ۱۲ هفته نخست تولد فرزندانشان، رویکرد خاصی را به کار ببندند. این مادران به گروه های مختلف تقسیم شدند. نخستین گروه یعنی گروه «رویکرد رفتاری»، آموزش هایی مشابه توصیه های دکتر فربر را دریافت کردند. مثلا به مادران آموزش داده می شد در فاصله ساعت ده تا دوازده شب به فرزند خود شیر دهند (و اگر لازم بود او را بیدار کنند)، کودک را هنگامی که هنوز بیدار ولی خواب آلود است در بستر بگذارند، در طول روز کودک را بیشتر در معرض نور (خواه در منزل یا خارج آن) قرار داده، و پس از سه هفته چنانچه افزایش وزن کودک رضایت بخش بود، فواصل شیردهی های شبانه را افزایش دهند. گروه دوم یعنی گروه «تحصیلی»، اطلاعاتی در مورد رویکردهای گوناگون دریافت کردند ولی هیچ رویکرد ویژه ای به آنان توصیه نشد. گروه کنترل هم تحت مراقبت و آموزش های استاندارد پس از زایمان قرار گرفتند (البته بدون آموزش های ویژه خواب). تعداد کودکانی که با شیر مادر تغذیه می شدند با تعداد کودکانی که شیر خشک مصرف می کردند در همه گروهها برابر بود. پژوهشگران دریافتند پس از دوازده هفته خواب نوزادان در هر سه گروه بهتر شد. با این حال، نوزادان گروه رفتاری در قیاس با دو گروه دیگر، در یک وعده حداقل پنج ساعت می خوابیدند. نوزادان هر سه گروه یکسان وزن گرفته بودند. این آزمایش نشان می داد خواب طولانی در شب، نوزادان گروه رفتاری را از شیر محروم نمی کند. افزون بر این، مادران گروه رفتاری در مقایسه با مادران دو گروه دیگر، رویکرد مورد اتخاذ خود را مناسب تر و آسان تر اعلام کردند. هنگامی که پژوهشگران پس از نه ماه دوباره با مادران مورد بررسی تماس گرفتند، مادران گروه رفتاری بیش از دو گروه دیگر از خواب منظم فرزندانشان اظهار رضایت نموده و کمتر برای مشکل گریه و بدخوابی کودکانشان به متخصص مراجعه کرده بودند. پژوهش های دیگر نشان می دهند والدینی که تعالیم رویکرد رفتاری را به کار می بندند در قیاس با والدین عادی، احساس توانمندی بیشتری کرده و از زندگی زناشویی خود راضی ترند.
۸. تغذیه با شیر مادر با رویکرد رفتاری و پرهیز از خواب مشترک و مراقبت شبانه، سازگاری دارد. پژوهشی که روی کودکان هشت هفته ای انجام شد نشان داد این کودکان می توانند شب را بدون شیر خوردن به خواب رفته و کمبود شیر خود را با افزایش حجم شیر صبحگاهی جبران کنند. به این ترتیب، آنان نیز همانند همسالان دیگر خود که شب هنگام شیر می خورند، وزن می گیرند.
۹. شماری از رویکردهای رفتاری به خواب شبانه کودک کمک می کنند. به طور کلی، توصیه رویکردهای یاد شده این است که کودک در بستر خود خوابانده شود و برخی از اصطلاحات رایج در این رویکردها عبارتند از: «نادیده گرفتن نظام مند»، «سلب توجه
تدریجی»، «بیداری زمان بندی شده» و «زمان درمانی». چندین دهه بررسی نشان میدهند خواب جداگانه و اتخاذ رویکرد رفتاری برای والدینی که به خواب شبانه بیشتری نیازمندند مفیدتر است. کلینیک های اختلالات خواب نحوه به کارگیری این فنون را به والدین آموزش می دهند.
۱۰. بررسی ها همچنین نشان می دهند بسیاری از مشکلات با گذشت زمان و رشد کودک حل می شوند. به عبارتی، کودکان صرف نظر از عملکرد والدینشان، تا ۵ سالگی روش خوب خوابیدن را فرا می گیرند. با این حال، نوزادان و کودکانی که در سنین پایین، مشکلات بسیاری در خوابیدن دارند، باید توسط متخصصان ارزیابی شوند، زیرا ممکن است این مشکلات تا نوجوانی آنان نیز ادامه پیدا کنند.
۱۱. بدترین رویکرد نسبت به مشکلات خواب نوزادان استفاده از دارو است. پزشکان در رویارویی با والدین ناامید و خسته، گاه داروهای خواب آور را تجویز می کنند. این داروها درطول روز کودک را کسل و خواب آلود کرده و در بلندمدت تأثیر خود را از دست می دهند. افزون بر این به سلامت کودک و رشد مغزی وی آسیب وارد می کنند. برخی از والدین برای رفع مشکل بی خوابی کودکانشان از هورمون ملاتونین استفاده می کنند. این هورمون مانند یک آرام بخش و تنظیم کننده خواب عمل می کند. این هورمون در درمان مشکلات خواب به ویژه نزد کودکان مبتلا به حملات عصبی یا مشکلات رشدی مؤثر است. در بررسی های انجام شده، هورمون ملاتونین به همراه فنون رفتاری مورد استفاده قرار گرفته است. رویکردهای رفتاری به تنهایی برای کودکانی که مشکلات عصبی جدی ندارند، کافی و کارگشا هستند.
۱۲. در مورد نور شبانه محیط خواب نوزادان هم مطالب گوناگونی مطرح شده است. بر اساس پژوهشی که در ژورنال علمی نیچر به چاپ رسید، نوزادانی که شبها در محیط های روشن می خوابند بیشتر در معرض ابتلا به نزدیک بینی قرار دارند. محققان این بررسی توصیه می کنند کودکان تا دوسالگی در اتاق تاریک خوابانده شوند. البته برخی از محققان به این نظر خرده گرفته اند. به باور من شواهد کافی در این زمینه وجود ندارد. من در ارزیابی های شخصی خود به این نتیجه رسیدم که بهتر است کودکان در اتاق کاملا تاریک بخوابند. از این رو روشن کردن چراغ هیچ سودی نداشته و خطری بالقوه هم محسوب می شود. برای کنترل وضعیت فرزندتان به نور نیازی ندارید. اندکی صبر کنید تا چشمانتان به تاریکی عادت کنند، آنگاه همه حرکات فرزندتان را به خوبی می بینید. همچنین حواس بویایی و شنوایی نیز در درک محیط به شما کمک می کنند.
