خلاصه کتاب انسان در جستجوی معنا نوشته ويكتور فرانكل و نکات مهم آن

گاهی اوقات باید سریعا تصمیماتی می گرفتیم؛ تصمیماتی که با مرگ و زندگی سر و کار داشتند. در این مواقع زندانی ها ترجیح می دادند سرنوشت برایشان تصمیم گیری کند. این فرار از تصمیم گیری، بیشتر زمانی نمایان می شد که یک زندانی باید برای فرار کردن یا فرار نکردن از زندان تصمیم می گرفت. در طول دقایقی که باید این تصمیم را می گرفت (همیشه فقط چند دقیقه فرصت بود) عذاب جهنم را تحمل می کرد.

ما به خاطر کوچک ترین نعمت هایی که داشتیم شکر گزار بودیم. مثلا اگر به ما فرصت داده می شد تا قبل از خواب، شپش ها را از لباس مان بتکانیم خوشحال می شدیم. با اینکه این کار به خودی خود لذت بخش نبود چون مجبور بودیم در یک اتاق کوچک و سرد که قندیل های یخ از سقفش آویزان بودند لخت شویم.

اگر کسی ما را در حالی می دید که در راه آشویتز به سمت یک اردوگاه در شهر بایرن از لای پنجره های میله دار ماشین حمل اسرا به قله کوه های سولزبورگ نگاه می کردیم که در طلوع آفتاب می درخشیدند هرگز باور نمی کرد که ما همه امید مان را برای زندگی و آزادی از دست داده ایم. شاید به خاطر همین بود که زیبایی طبیعتی که مدت ها به آن بی توجه بودیم آن قدر برایمان هیجان انگیز و جالب به نظر می رسید.» (آشویتز، بزرگ ترین و معروف ترین اردوگاه کار اجباری در جنگ جهانی دوم بود که نازی ها در لهستان داشتند.)

چکیده کتاب انسان در جستجوی معنا

معنای زندگی همان معنایی است که شما برایش در نظر می گیرید. همسر، پدر، مادر و برادر ویکتور فرانکل در اردوگاه های کار اجباری آلمان نازی از دنیا رفتند. فقط خواهرش زنده ماند. ویکتور ابتدا در اردوگاه آشویتز و سپس در اردوگاه داکاو در حالیکه گرسنگی، سرما و خشونت را تحمل می کرد همیشه در معرض تهدید اتاق گاز بود. او همه متعلقاتش را در اولین روزهای اقامت در اردوگاه از دست داد و مجبور شد دست نوشته های علمی اش را که به زعم خودش حاصل یک عمر کار او بودند تحویل مقامات اردوگاه بدهد.

این داستان در واقع این واقعیت است نه داستان افرادی را که زندگی را بی معنا و خودکشی را راه حلی منطقی می دانند محکوم می کند. فرانکل به خاطر تحمل بد ترین شرایط در اردوگاه های کار، به یک فرد خوش بین تبدیل شد. منطق او این بود که حتی در بدترین شرایط هم مردم می توانند تصمیم بگیرند که چطور به شرایطی که در آن قرار دارند نگاه کنند و چه معنایی به آن بدهند. همان طور که گوردن آلپورت در مقدمه چاپ سوم کتاب ویکتور فرانکل می گوید این همان چیزی است که فلاسفه رواقی به آن «آخرین آزادی» می گویند.

زشتی و پلیدی شکنجه خیلی به رنج فیزیکی ناشی از آن مربوط نمی شود بلکه بیشتر به این مربوط است که فرد شکنجه کننده تلاش می کند تا آزادی فرد دیگری را از بین ببرد. زیرا اگر یک فرد، آزاد باشد هرگز تن به شکنجه نمی دهد پس در صورتی شکنجه کردن یک انسان ممکن می شود که آزادی اش به نحوی از بین رفته باشد.

تعریف مجدد دستاوردهای بشری

یکی از جمله های مورد علاقه فرانکل جمله ای از نیچه بود که می گوید: «کسی که چرایی برای زندگی دارد تقریبا با هر چگونه ای می سازد.» دردناک ترین بخش های کتاب انسان در جستجوی معنا یاد آوری افکاری است که برای ادامه زندگی به فرانکل انگیزه می داد. تصویری که او در ذهنش از همسرش داشت تنها روشنایی روز های تاریک اردوگاه کار بود.

فرانکل در جایی از کتاب، صحنه زیبایی را توصیف می کند که چنان عمیق به همسرش فکر می کرد که وقتی یک پرنده در مقابل چشمانش روی تلی از خاک نشست او تصور کرد همسرش به این شکل ظاهر شده است. فرانكل حتی خودش را در حالی تصور می کرد که بعد از آزادی در یک سالن سخنرانی با مردم درباره چیزهایی صحبت می کرد که هرگز نباید مجددا اتفاق بیفتند. و این طور هم شد. و بالاخره اینکه می خواست چیزهایی را که از دست نوشته علمی اش به یادش مانده بود یادداشت کند.

از طرف دیگر آنهایی که برخلاف فرانكل تسلیم شده بودند به راحتی قابل تشخیص بودند زیرا آخرین سیگار هایشان را می کشیدند در حالیکه در حالت عادی سیگارها را برای معاوضه با کمی غذا، نگه می داشتند. این افراد به این نتیجه رسیده بودند که زندگی به پایان رسیده است. اما فرانکل این را یک اشتباه وحشتناک می دانست.

او می گوید ما اینجا نیستیم که بر اساس انتظارات مان از زندگی در موردش قضاوت کنیم بلکه باید شجاعت کافی داشته باشیم تا هر روز از زندگی بپرسیم که چه انتظاری از ما دارد. به نظر فرانکل وظیفه ما این نیست که فقط زنده بمانیم بلکه باید حقیقتی را که مخصوص خود ما و شرایط مان است پیدا کنیم تا راهنمایمان باشد؛ گاهی اوقات فقط پس از تحمل بد ترین رنج و عذاب ها به این حقیقت دست پیدا می کنیم. فرانکل می گوید که در واقع: «رنج نشانه نگرانی و ترس نیست بلکه یک دستاورد بشری است.»

تأثیر کتاب انسان در جستجوی معنا

کتاب انسان در جستجوی معنا بیش از نه میلیون نسخه فروش داشته و به 24 زبان زنده دنیا ترجمه شده است. کتابخانه کنگره آمریکا این کتاب را یکی از ده کتاب برتر آمریکا نامیده است. اما فرانکل که ابتدا می خواست کتاب را بدون نام و فقط با شماره زندانی که در دوران اسارت به او داده بودند چاپ کند می گوید که خودش این کتاب را یک دستاورد بزرگ نمی داند. بلکه موفقیت این کتاب «نشان دهنده رنج زمانه است و نیاز شدید انسان ها را برای داشتن یک زندگی پر معنا بیان می کند.

انسان در جستجوی معنا به غیر از اینکه یک کتاب پرفروش است، تأثیر فوق العاده زیادی روی نویسندگان کتاب های خودیاری داشته است. مثلا استیون کاوی در کتاب هفت عادت مردمان موثر روی مسئولیت، تاکید زیادی می کند که این، تاثیر مستقیم کتاب ویکتور فرانکل است و در بسیاری از آثاری که در اینجا معرفی شده اند به کتاب انسان در جستجوی معنا اشاره می شود.

کتاب انسان در جستجوی معنا از سه بخش تشکیل شده است:

• بخش زندگینامه : «تجربیات فرانکل در اردوگاه کار اجباری»
• یک مقاله نظری: «چکیده ای از لوگو تراپی» (1962)
• بخشی به نام: «دلایلی برای یک خوش بینی تراژیک» (1984)

این کتاب فوق العاده جالب که نمی شود لحظه ای آن را زمین گذاشت با چنین ساختاری خواننده را به سمت مفاهیم اندیشمندانه نویسنده هدایت می کند. معنا طلبی و لوگوتراپی مسئله شگفت انگیز در مورد فرانکل این است که تجربیاتش باعث شدند به طور عملی با تئوری هایی سر و کار پیدا کند که به عنوان یک دکتر قبل از شروع ناگهانی جنگ جهانی دوم فقط در مورد شان فکر می کرد. این تئوری ها و تجربیات، مکتب سوم روان درمانی وین یعنی لوگو تراپی را شکل دادند. (کلمه «لوگو» از واژه یونانی«لوگوس» یا همان «معنا» گرفته شده است.)

لوگوتراپی پس از تحلیل روانی فروید و روانشناسی فردی آدلر قرار می گیرد. در حالیکه لازمه تحلیل روانی برای پی بردن به ریشه اختلالات افراد، درون نگری و خود محوری است، لوگوتراپی تلاش می کند تا افراد را از خود شان بیرون بکشد تا دنیا را از چشم انداز بزرگ تری ببینند. در حالیکه تحلیل روانی فروید روی لذت طلبی و روانشناسی آدلر روی قدرت طلبی تمرکز می کنند لوگوتراپی نیروی اصلی انگیزه دهنده به انسان را معنا طلبی می داند.

فرانکل یک دیپلمات آمریکایی را به خاطر می آورد که پس از پنج سال تحلیل روانی به دفتر او آمده بود. او از شغلش ناراضی و از اجرای سیاست های دولت آمریکا ناراحت بود. روان شناسی که این مرد پیشش رفته بود مشکل را در رابطه این دیپلمات با پدرش می دانست: دولت ایالات متحده آمریکا پدرش را برایش تداعی می کرد و در نتیجه دلهره و تشویشش را روی سیاست های دولت منعکس می کرد اما مسئله اصلی احساسی بود که او نسبت به پدر بیولوژیکی اش داشت. تشخیص فرانکل این بود که مشکل فقط عدم رضایت شغلی است و به او پیشنهاد کرد که شغلش را تغییر بدهد. آن دیپلمات پیشنهاد فرانکل را به اجرا در آورد و دیگر نیازی به روان شناسی پیدا نکرد.

نکته موجود این است که اگر ما در مورد فلسفه وجود مان و هدف مان از زندگی در این دنیا فکر کنیم، اصلا نشانه روان پریشی و اختلال روانی نیست، بلکه نشان می دهد ما در تلاش برای معنا بخشیدن به زندگی مان با طبیعت انسانی مان بیشتر هماهنگ می شویم. فرانکل برخلاف فروید و آدلر ویژگی خاص انسان ها را برآورده کردن غرایز یا حتی «هماهنگ شدن با جامعه» نمی دانست بلکه او (و در کل روان شناسان اومانیستی؛ مثل آبراهام مازلو و کارل روجرز) معتقد بود که ویژگی برجسته انسان ها اختیار آنها است.

منابع معنا

لوگوتراپی می گوید سلامت روانی زمانی اتفاق می افتد که ما یاد می گیریم چطور شکاف میان آنچه هستیم و آنچه می توانیم باشیم را از بین ببریم. اما اگر هنوز ندانیم که چه می توانیم باشیم، آن وقت چطور؟ فرانکل می گوید انسان مدرن تقریبا بیش از حد لازم آزادی دارد. ما دیگر مانند انسان های نخستین نمی توانیم فقط با استفاده از غرایز مان زندگی کنیم و سنت ها هم دیگر راهنمایمان نیستند. این همان خلائی است که در زندگی انسان وجود دارد و چون انسان نمی تواند معنای این خلا را درک کند از طریق پول، رابطه جنسی، لذت طلبی و حتی خشونت سعی می کند این خلا را پر کند. مشکل اینجاست که ما به منابع مختلف معنا که به گفته فرانکل به قرار زیرند توجه نمی کنیم:

• خلق یک کار یا انجام یک کار
• تجربه کردن چیزی یا برخورد کردن با کسی (عشق)
• روش برخور مان با رنج های غیرقابل اجتناب

اولین منبع، یک منبع قدیمی است که در کتاب های خود یاری از آن به نام «هدف زندگی» یاد شده است. فرهنگ ما طوری است که همیشه به دنبال شادی هستیم اما فرانکل معتقد است شادی چیزی نیست که بتوان مستقیما آن را انتظار داشت. او شادی را حاصل فرو رفتن در کاری می داند که هنگام انجام دادن آن همه حواس و استعداد هایمان به کار گرفته می شوند و ما خودمان را فراموش می کنیم.

دومین منبع معنا نیز مهم است زیرا تجربه را (چه بیرونی و چه درونی) جایگزین منطقی دستاورد می داند آن هم در جامعه ای که بر اساس دستاورد شکل گرفته است. و سومین منبع معنا به درد و رنج معنا می دهد اما چه معنایی؟

فرانکل خودش اعتراف می کند که شاید ما هرگز ندانیم چه معنایی و شاید سال ها طول بکشد تا بفهمیم که درد و رنج کشیدن مان چه معنایی داشته است. اما صرف اینکه نمی فهمیم به این معنا نیست که هیچ معنایی وجود ندارد.

فرانكل به آدم هایی که می گویند زندگی بی معنا است چون گذرا و موقتی است می گوید:«فقط به فعل نرساندن نیروهای بالقوه مان بی معنی است نه خود زندگی.» فرهنگ ما طوری است که به جوانان و جوانی اهمیت زیادی داده می شود در حالیکه این پیرها هستند که باید تحسین شوند. زیرا آدم های پیر، بسیار عشق ورزیده اند، بسیار رنج کشیده اند و بسیار تجربه کسب کرده اند. به فعل رساندن نیروهای بالقوه ای که دارید هرچند هم که کوچک و کم اهمیت باشند اثری در تاریخ بشر به جا خواهد گذاشت و تصمیم گیری برای به جا گذاشتن چنین اثری نشان دهنده حس مسئولیت پذیری شما است. آزادی فقط یک طرف معادله زندگی را تشکیل می دهد طرف دیگر پذیرش مسئولیت برای استفاده از آن است.

نکته نهایی و پیام اصلی کتاب “انسان در جستجوی معنا”

اگر نقطه مشترکی میان همه کتاب های خود یاری وجود داشته باشد آن نقطه مشترک اعتقاد به قابل تغییر بودن انسان ها است. جبرگرایی معتقد است که ما هرگز نمی توانیم از الگوهای رفتاری که از طریق ژنتیک به ما منتقل شده و از دوران کودکی تا به حال با ما بوده اند دست برداریم. فروید معتقد بود که اگر یک گروه از انسان ها از غذا محروم شوند تفاوت های فردی شان کاهش پیدا کرده و با یک نیاز همگانی جایگزین می شود. اما تجربیات فرانکل در اردوگاه کار اجباری اغلب اوقات خلاف این ایده را ثابت می کرد. او می گوید گرسنگی، شکنجه و کثیفی حساسیت زندانی ها را از بین برده بود و باعث شده بود که آنها به چنین وضعیتی عادت کنند اما با اینکه با آنها مانند حیوان رفتار می شد خیلی از آنها خوی وحشیگری پیدا نکرده بودند. ما هرگز نمی توانیم رفتار انسان ها را پیش بینی کنیم و به ندرت می توانیم تعاریفی را که از انسانیت داریم به همه انسان ها تعمیم بدهیم «نسل ما یک نسل واقع گرا است زیرا ما به مرحله ای رسیده ایم که می توانیم انسان را همان طور که واقعا هست ببینیم. هر چه باشد انسان همان موجودی است که اتاق های گاز اردوگاه آشویتز را ساخت؛ و همان موجودی است که با زمزمه کردن نام خدا وارد اتاق های گاز می شد.»

آنچه باعث متفاوت بودن انسان از دیگر مخلوقات می شود این است که انسان می تواند مطابق با ایده آل ها و ارزش هایش زندگی کند. در غیر این صورت چطور ممکن بود بتواند سربلند وارد اتاق های گاز شود؟

فرانکل با آگاهی از اینکه حتی امکان ندارد بسیاری از ما به چنین سرنوشتی دچار شویم از اتاق گاز به عنوان یک سمبل استفاده کرد؛ سمبل مسئولیت فردی که تصمیم هایمان را در زندگی تحت الشعاع قرار می دهد. این کتاب می گوید مهم نیست در چه شرایطی زندگی می کنیم به هرحال می توانیم آزاد باشیم.

درباره ویکتور فرانکل نویسنده کتاب “انسان در جستجوی معنا”

فرانکل در سال 1905 در وین به دنیا آمد. قبل از جنگ جهانی دوم از دانشگاه وین در دو رشته پزشکی و فلسفه، مدرک دکترا گرفت. در طول دوران جنگ سه سال از عمرش را در اردوگاه آشویتز، داکاو و دیگر اردوگاه های کار اجباری گذراند. او کتاب انسان در جستجوی معنا را پس از آزادی و بازگشت به وین در طول نه روز نوشت.

فرانکل سال های بعد را به عنوان رئیس دپارتمان نورولوژی بیمارستان پلی کلینیک وین گذراند. و به عنوان استاد مدعو در دانشگاه هاروارد و دیگر دانشگاه های آمریکا تدریس و 50 تور سخنرانی نیز در سراسر ایالات متحده آمریکا برگزار کرد. او در طول زندگی اش همیشه به کوهنوردی علاقه داشت.

فرانکل بیش از 30 کتاب نوشت از جمله: روان درمانی و اصالت وجود (Existentialism and Psychotherapy)، خدا در ناخود آگاه و فریاد نا شنیده برای معنی. و در سالی که فوت کرد یک زندگینامه را به نام خاطرات افرانکل( Recollections : Frankl ) به چاپ رساند. حداقل 145 کتاب و بیش از 1400 مقاله درباره فرانکل و لوگو تراپی نوشته شده است. او 28 مدرک افتخاری نیز کسب کرده بود.

ویکتور فرانکل در سال 1977 و در همان هفته ای که مادر ترزا و پرنسس دایانا از دنیا رفتند فوت کرد.

اتوبیوگرافی ویکتور فرانکل

«و من از تصور انجام دادن یک کار بزرگ دلسرد و نا امید نشدم زیرا همیشه فکر می کردم حتی یک انسان معمولی هم می تواند تغییرات بزرگی در تاریخ بشر ایجاد کرده و دستاورد های بزرگی داشته باشد به شرطی که در درجه اول خوب برنامه ریزی کند و سپس همه سرگرمی ها و کارهای دیگری را که حواسش را از انجام آن کار بزرگ پرت می کنند کنار بگذارد و در نهایت، آن کار بزرگ تنها چیزی باشد که در این دنیا به آن مشغول است.»

وقتی کسی بر درست بودن چیزی تاکید می کرد که من آن را اشتباه می دانستم از لذت مخالف ناگهانی با او و نشان دادن پوچی حرف هایش پرهیز می کردم. و در پاسخ به چنین فردی حرف هایم را این طور آغاز می کردم که در بعضی موارد و شرایط نظر او می تواند درست باشد اما در آن مورد به خصوصی که درباره اش حرف می زنیم به نظر می رسد تفاوت هایی وجود داشته باشد و از این قبیل. زود متوجه فواید این تغییر در رفتارم شدم و از آن به بعد بحث هایی که در آنها شرکت می کردم لذت بخش تر بودند.»