داروهای شیمی درمانی از ارکان اصلی درمان سرطان محسوب می شوند. این داروها با وجود سودمندی های فراوان می توانند عوارضی نیز در پی داشته باشند. اغلب این عوارض برگشت پذیر هستند و پس از اتمام درمان از بین می روند. علاوه بر این در زمان درمان نیز می توان تا حدودی عوارض را کنترل کرد و به این ترتیب دوره درمان برای بیمار با آرامش بیشتری سپری می شود. در ادامه به عوارض شایع داروهای شیمی درمانی و راهکارهایی برای مواجهه صحیح با آن ها اشاره شده است.
ریزش مو در شیمی درمانی
ریزش مو در بسیاری از بیماران تحت درمان با داروهای شیمی درمانی رخ می دهد. نگرانی در مورد ریزش مو در بیماران تحت شیمی درمانی منطقی است، بنابراین در مورد احتمال ریزش موی سر با پزشک خود صحبت کنید. شیمی درمانی می تواند از طریق آسیب به فولیکول های مسئول رشد مو (پیاز مو) موجب ریزش آن شود. البته باید توجه داشت همه رژیم های شیمی درمانی لزوما موجب ریزش مو نمی شوند.
ریزش مو در شیمی درمانی از کی شروع می شود؟
آیا ریزش مو در بیماران تحت شیمی درمانی موقتی است؟ ریزش مو تقریبا همیشه موقتی است. ریزش مو در شیمی درمانی ممکن است یک تا سه هفته پس از اولین جلسه شیمی درمانی شروع گردد و شش تا هشت هفته بعد از آخرین نوبت درمان موها شروع به رویش مجدد می نمایند. رویش مجدد و کامل موها ممکن است چندین ماه زمان ببرد. برخی از بیماران در طول درمان هم رویش مجدد موها را تجربه می کنند. موهای جدید ممکن است اندکی از نظر رنگ و جنس با موهای اولیه تفاوت داشته باشند. ریزش مو ممکن است به صورت کامل یا موضعی باشد. در برخی موارد نیز موها خشک، نازک یا ضعیف می شوند. ریزش مو ممکن است در تمام قسمت های بدن شامل سر، صورت (مژه ها، ابروها و ریش)، دست ها، پاها، زیر بغل و ناحیه تناسلی اتفاق بیفتد.
برای ریزش مو در زمان شیکی درمانی چه کاری می توانید انجام دهید؟
برای اینکه بتوانید با این عارضه به راحتی کنار بیایید و درمان خود را با آرامش سپری کنید می توانید از راهکارهای زیر پیش از شروع شیمی درمانی بهره مند شوید:
- اگر موهایتان بلند است بهتر است آنها را با قیچی یا ریش تراش کوتاه کنید. برای پیشگیری از تحریک پوست، از تیغ استفاده نکنید. موی کوتاه ضخیم تر به نظر می آید و کمک می کند ریزش موها کمتر دیده شود. علاوه بر این ریزش موهای کوتاه از نظر روحی کمتر شما را آزار خواهد داد.
- قبل از شروع ریزش موها درباره این موضوع با دوستان، خانواده و خصوصا فرزندانتان صحبت کنید.
- در این دوران می توانید از کلاه، روسری و کلاه گیس های راحت برای پوشش سر استفاده کنید.
- اگر تصمیم به خرید کلاه گیس دارید قبل از ریختن موهایتان آن را تهیه کنید؛ و اگر پس از ریزش موهایتان اقدام می کنید بهتر است در هنگام خرید یک عکس رنگی از خود به همراه داشته باشید تا رنگ کلاه گیس با ظاهر قبلی شما هماهنگ باشد. همچنین می توانید از آرایشگر خود بخواهید که مدل موی کلاه گیس شما را تغییر دهد.
آیا می توان از ریزش مو در شیمی درمانی جلوگیری کرد؟
توصیه های زیر می تواند به مراقبت از مو و پوست سر در دوران شیمی درمانی و پس از آن کمک کند. البته توجه داشته باشید که در اغلب مواقع ریزش مو حتی با وجود مراقبت های انجام شده قابل پیشگیری نیست.
- با موهای خود با ملایمت رفتار کنید. از شامپوهای ملایم (مانند شامپو بچه) و برس های نرم استفاده کنید. برای خشک کردن موها بهترین کار این است که اجازه دهید موهایتان به طور طبیعی خشک شود. اگر از سشوار استفاده می کنید درجه حرارت آن را کم کنید.
- رنگ کردن، صاف کردن و فر کردن می تواند موهای شما را خشک تر و آسیب پذیرتر کند، بنابراین در طول دوره شیمی درمانی از این اقدامات پرهیز کنید.
- هنگام خروج از منزل پوست سر خود را در برابر آفتاب محافظت کنید. برای این منظور می توانید از کلاه هایی با لبه های پهن، روسری و یا کرم های ضدآفتاب با فاکتور محافظتی (SPF) حداقل ۳۰ استفاده کنید.
- در روزهای سرد برای حفظ دمای بدن خود از کلاه یا روسری استفاده کنید.
- اگر پوست سرتان خارش دارد از خاراندن آن خودداری کنید. برای کاهش خارش می توانید از روغن پارافین به صورت موضعی استفاده کنید.
- از ساتن یا پارچه ای شبیه ساتن به عنوان روبالشی استفاده کنید. این کار از کشیده شدن موها در هنگام خواب جلوگیری می کند.
اسهال و استفراغ در شیمی درمانی
حالت تهوع در شیمی درمانی
یکی از عوارض شایع اغلب داروهای شیمی درمانی تهوع و استفراغ است. به همین دلیل معمولا قبل از تزریق داروی شیمی درمانی، داروهای ضد تهوع تجویز می شود. اما با وجود استفاده از این داروها، گاهی پس از انجام شیمی درمانی یا در زمان تزریق آن بیماران دچار تهوع و استفراغ می شوند. تهوع و استفراغ ممکن است در اثر خود بیماری سرطان یا در اثر انواع دیگری از درمان های آن مانند پرتودرمانی، جراحی و یا مصرف برخی از داروهای ضد درد نیز ایجاد شود.
راهکارهای کلی توصیه شده برای کاهش و درمان حالت تهوع در شیمی درمانی عبارتند از:
- علت تهوع و استفراغ خود را شناسایی نمایید.
- سبک زندگی خود را تغییر دهید.
- درباره مشکل خود با تیم درمانی مشورت کنید.
معمولا تهوع را با مصرف دارو می توان کنترل کرد. بنابراین مهم است که داروهای تجویز شده را طبق دستور پزشک خود مصرف کنید. اگر در مورد نحوه مصرف داروها مطمئن نیستید یا داروها در کنترل مشکل شما تأثیری ندارند باید با داروساز، پزشک یا پرستار خود مشورت کنید. میزان بروز این عارضه در مورد داروهای مختلف شیمی درمانی متفاوت است. اگر با داروهای شیمی درمانی شما احتمال بروز تهوع وجود داشته باشد، پزشک معالج برایتان داروهایی تجویز می کند که باید قبل از داروهای شیمی درمانی مصرف گردند. این داروها به پیشگیری از تهوع پس از شیمی درمانی کمک می کنند. اگر بدین منظور برایتان دارو تجویز شد می توانید از داروساز یا پزشک خود درباره نحوه و زمان مصرف این داروها راهنمایی بگیرید.
تعداد قابل توجهی از بیماران با مصرف برخی از داروهای ضد درد دچار این حالت تهوع می شوند. این حالت معمولا فقط در چند روز اول ادامه پیدا می کند. در صورت بروز تهوع با این داروها به کادر درمانی خود اطلاع دهید تا برایتان داروهای ضد تهوع تجویز نمایند.
چه زمانی باید درمان تهوع در شیمی درمانی با پزشک معالج تماس بگیرید؟
در برخی موارد تهوع و استفراغ می تواند بسیار ناخوشایند باشد و شما را از انجام فعالیت های مهم بازدارد. در صورت ادامه استفراغ، بدن مایعات زیادی را از دست می دهد و اصطلاحا دهیدراته (کم آب) می شود. در صورت بروز هر یک از مشکلات زیر با پزشک خود تماس بگیرید:
- اگر تهوع شما بیش از چند روز ادامه پیدا کرده، یا به علت تهوع نمی توانید کارهای مهم خود را انجام دهید.
- اگر بیشتر از دو بار در روز استفراغ می کنید.
- اگر هیچ نوع غذا یا مایعات در معده شما باقی نمی ماند.
- اگر نمی توانید داروهایتان را بخورید.
- اگر ادرار شما زرد تیره است و دفعات دستشویی رفتن شما کاهش پیدا کرده است.
- اگر همزمان با استفراغ احساس سرگیجه یا منگی دارید.
- اگر استفراغ شما رنگ قهوه ای تیره دارد.
- اگر تهوع شما با اسهال و کرامپهای شکمی همراه است.
توجه داشته باشید که فقط خودتان می توانید بفهمید حالتان چقدر بد است، بنابراین حتما احساس خود را با تیم پزشکی در میان بگذارید. اگر در حین دریافت داروهای شیمی درمانی احساس تهوع داشتید به پرستار خود اطلاع دهید.
نکاتی که باید برای کاهش تهوع و استفراغ در شیمی درمانی انجام دهید
استفاده از داروهای ضد تهوع در شیمی درمانی
داروهای مختلفی برای کنترل تهوع و استفراغ وجود دارد. پزشک شما ممکن است یک یا چند نوع از این داروها را تجویز کند. برای رسیدن به بهترین اثر درمانی به نکات زیر توجه داشته باشید:
- داروهای ضد تهوعی که برایتان تجویز شده را طبق دستور مصرف کنید.
- اگر داروهای تجویز شده در داروخانه موجود نبود یا به هر دلیلی نتوانستید آنها را تهیه کنید به پزشک یا پرستار خود اطلاع دهید.
- اگر از نحوه صحیح مصرف داروهایتان اطلاع ندارید از پزشک یا داروساز خود سوال کنید.
- داروهای ضد تهوع را مطابق دستور پزشک مصرف کنید و اگر به علت تهوع و استفراغ نمی توانید داروهایتان را مصرف نمایید حتما به پزشک خود اطلاع دهید.
- اگر با مصرف داروها تهوع شما بهتر شده ولی همچنان ادامه دارد به پزشک خود اطلاع دهید. ممکن است لازم باشد دوز داروها بیشتر شود یا داروی جدیدی برایتان تجویز شود.
درمان های خانگی و راهکارهای غیر دارویی برای کاهش تهوع و استفراغ در شیمی درمانی
- علاوه بر مصرف داروها با انجام اقداماتی می توانید از بروز تهوع در شیمی درمانی پیشگیری نمایید و یا شدت و پیامدهای نامطلوب تهوع را کاهش دهید. مثلا برخی غذاها ممکن است به کاهش تهوع کمک کنند (هرچند که ممکن است آن را کاملا از بین نبرند). اگر به این عارضه مبتلا شده اید می توانید از این راهکارها کمک بگیرید:
- یکی از مشکلاتی که در پی تهوع و استفراغ رخ میدهد کاهش آب بدن است، بنابراین در طول روز مقادیر زیادی آب بنوشید. میزان مصرف مناسب ۱.۵ تا ۲ لیتر (۸ تا ۶ لیوان) آب در روز است. علاوه بر آب می توانید از نوشیدنی های دیگر مانند نوشیدنی هایی با طعم زنجبیل، آب میوه (طبیعی)، چای زنجبیل، چای سرد، سوپ های رقیق و چای کم رنگ با عسل یا شیر نیز استفاده کنید.
- نوشیدنی های گازدار را بهتر است پس از آن که گاز خود را از دست داد مصرف کنید.
- قبل از اینکه به شدت گرسنه شوید غذا بخورید.
- صبح ها پس از بیدار شدن از غذاهای خشک مانند غلات و بیسکوییت های خشک استفاده کنید.
- به جای مصرف سه وعده غذا، در طول روز وعده های بیشتر با حجم کمتری میل کنید. مثلا می توانید هر یک تا دو ساعت مقدار کمی غذا بخورید. غذاهای نشاسته ای (مانند بیسکوییت، برنج، انواع نان و بیسکویت دایجستیو) به این منظور مناسب هستند.
- از بوهای شدید دوری کنید. اگر بوی غذا تهوع شما را بدتر می کند از غذاهای سرد استفاده کنید و یا غذا را وقتی به دمای اتاق رسید میل کنید.
- غذاها و مایعاتی که خوردن آنها برایتان راحت است یا قبلا زمانی که بیمار بودید (مثلا در زمان سرماخوردگی، تهوع صبحگاهی، فشار روحی و …) حال شما را بهتر می کردند را استفاده کنید.
- غذاها را به آرامی و کامل بجوید.
- وقتی تهوع دارید غذاهای مورد علاقه تان را نخورید زیرا ممکن است برای همیشه از این غذاها دلزده شوید.
- وقتی احساس تهوع دارید از خوردن غذاهای چرب، سرخ شده، تند، پر ادویه یا خیلی شیرین اجتناب کنید.
- کمتر آشپزی کنید و تا جای ممکن در آشپزخانه نمانید. از دیگران برای تهیه و سرو غذاها کمک بگیرید.
- اگر فقط چند روز اول بعد از شیمی درمانی تهوع و استفراغ دارید، از قبل مقداری غذا بپزید و منجمد نمایید تا در زمان هایی که تهوع دارید گرم کنید و بخورید.
- تا دو ساعت بعد از وعده های غذایی نخوابید. در حالت نشسته استراحت کنید یا هنگام دراز کشیدن سرتان را کاملا بالاتر از بدن قرار دهید.
- پوشیدن لباس های گشاد و قرار گرفتن در معرض هوای تازه می تواند حالتان را بهتر کند.
- ورزش کردن با فاصله کمی از وعده غذایی می تواند فرآیند هضم را آهسته تر کند و احساس ناخوشایندی ایجاد کند، بنابراین بین وعده های غذایی و ورزش فاصله دهید.
- در طول روز مایعات را جرعه جرعه بنوشید.
- مایعات را نیم ساعت قبل یا بعد از وعده های غذایی اصلی یا میان وعده ها بنوشید.
- دهانتان را تمیز نگه دارید و حداقل دو بار در روز مسواک بزنید. همچنین با حل کردن یک چهارم قاشق چای خوری جوش شیرین در یک لیوان آب دهانشویه تهیه کنید و در طول روز (خصوصا قبل و بعد از وعده های غذایی و میان وعده ها) دهانتان را چندین بار با آن شستشو دهید.
- در صورت تمایل می توانید از ورزش های آرامش بخش مانند یوگا کمک بگیرید. با کمک این ورزش ها کمتر عصبی می شوید، کنترل بیشتری بر خود دارید و تهوع تان نیز کاهش می یابد.
- در محیطی آرام غذا بخورید (مثلا با نور کم، موسیقی ملایم، با حداقل صدا و به همراه دوستان یا خانواده). از غذا خوردن در اتاق هایی که هوای گرفته و گرم دارند پرهیز کنید.
- یک پارچه خنک روی صورت خود قرار دهید.
- در روزهایی که تهوع کمتری دارید از فرصت استفاده کنید و بیشتر غذا بخورید.
- نسبت به الگوی تهوع خود و چیزهایی که آن را تشدید می کنند دقيق باشید و آنها را یادداشت کنید.
- در طول روز خود را مشغول نگه دارید ولی شتابزده عمل نکنید (از رختخواب بیرون بیایید و کارهای معمول را به آرامی انجام دهید).
- اگر با رعایت نکات فوق تهوع همچنان به صورت یک مشکل باقی ماند به پزشک خود اطلاع دهید.
اسهال در زمان شیمی درمانی
به دفع بیش از دو بار مدفوع شل یا آبکی در روز اسهال گفته می شود. این حالت برعکس یبوست است که در آن فرد در دفع به دلیل مدفوع سفت مشکل دارد. اسهال ممکن است حاد (کوتاه مدت، یا مزمن طولانی مدت) باشد. اسهال یکی از عوارض شایع درمان های سرطان مانند رادیوتراپی (خصوصا در نزدیکی روده ها) یا شیمی درمانی است. کنترل اسهال اهمیت بسیار زیادی دارد زیرا در صورت ادامه یافتن، می تواند به کم آب (یا دهیدراته) شدن و تخلیه املاح بدن، ضعف، از دست دادن وزن، دردناک شدن پوست و به تعویق افتادن شیمی درمانی یا پرتودرمانی منجر شود.
چه عواملی می توانند باعث بروز اسهال شوند؟
عوامل مختلفی می توانند موجب بروز اسهال شوند، برخی از عوامل شایع عبارتند از:
- شیمی درمانی
- پرتودرمانی در ناحیه شکم یا لگن
- عفونت
- برخی بیماری ها مانند دیابت، عدم تحمل لاکتوز و سندرم روده تحریک پذیر
- جراحی خصوصا در نواحی شکم یا روده ها
- برخی داروها مانند آنتی بیوتیک ها، آنتی اسیدهای حاوی منیزیم، برخی از ضد تهوع ها، ضدالتهاب های غیراستروئیدی و انواعی از داروهای گیاهی
- اضطراب یا فشارهای روحی
- سوء تغذیه
چه زمانی برای درمان اسهال در شیمی درمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
پس از شروع درمان سرطان، اسهال ممکن است در هر زمانی شروع شود. برای اینکه بتوانید این عارضه را کنترل کنید باید راهکارهای لازم را یاد بگیرید و بدانید چه زمانی باید با پزشک خود تماس بگیرید. در صورت بروز هر یک از موارد زیر بلافاصله پزشک خود را در جریان قرار دهید:
- در مدفوع شما خون یا حالت کف آلود وجود دارد.
- بیش از دو بار در روز دفع کاملا آبکی دارید.
- دمای بدن شما (با دماسنج دهانی) بالای ۳۸ درجه سانتی گراد است.
- درد یا کرامپهای شدید شکمی دارید.
- استفراغ می کنید و به همین دلیل نمی توانید مایعات کافی بنوشید.
- به شدت تشنه هستید، یا خشکی دهان دارید.
- احساس ضعف و گیجی دارید.
- ادرار شما زرد تیره یا حتی قهوه ای شده است.
- در قسمت بالا و راست شکم خود، در ناحیه زیر دنده ها احساس درد دارید.
در افرادی که دچار کم آبی شدید شده باشند ممکن است لازم باشد مایعات بصورت تزریقی تجویز شود. مدفوع آبکی می تواند اسهال و یا علامتی از اختلالات گوارشی دیگر باشد. بنابراین اگر مدفوع آبکی دارید لازم است به پزشک خود اطلاع دهید تا از نظر سایر مشکلات گوارشی بررسی شوید. در این شرایط گاهی مصرف داروهای ضد اسهال بدون تجویز پزشک مشکل را بدتر می کند.
درمان های خانگی و راهکارهای غیر دارویی برای درمان اسهال در شیمی درمانی
- اگر قرار است برای مدت طولانی در بستر بمانید از توالت های قابل حمل یا لگن در کنار تخت خود استفاده کنید.
- دفعات دفع و غذاهایی که می خورید را یادداشت کنید.
- لیستی از غذاهایی که دفعات دفع شما را افزایش می دهند تهیه کنید و تا جای ممکن از مصرف این غذاها خودداری کنید.
- معمولا خوردن اجابت مزاج را تحریک می کند، بنابراین وعده های غذایی خود را برنامه ریزی کنید تا قبل از کارهای مهم، زمان لازم برای دفع مدفوع را داشته باشید.
- برای محافظت از پوستتان، ناحیه مقعد را با آب و صابون های ملایم تمیز نگه دارید و پس از شستشو به آرامی و بطور کامل خشک کنید. در صورتی که پوست این ناحیه آسیب دیده از شوینده های ملایم استفاده کنید. در مورد اینکه چه شویندهای برای ناحیه آسیب دیده مناسب تر است می توانید از پزشک خود راهنمایی بگیرید.
تا جای ممکن بگذارید پوست آسیب دیده در معرض هوا قرار گیرد. همچنین در صورت نیاز می توانید از کرم های محافظ استفاده کنید. برای تسکین دادن این ناحیه می توانید در لگن آب ولرم بنشینید.
راهکارها غذایی و رژیم مناسب برای کاهش اسهال در زمان شیمی درمانی
راهکارهای تغذیه ای زیر می توانند در کنترل اسهال به شما کمک کنند:
- برای پیشگیری از کم آب شدن بدن، در طول روز حداقل ۱.۵ تا ۲ لیتر (۶ تا ۸ لیوان) مایعات مختلف بنوشید. بهتر است مایعات را به تدریج میل کنید. می توانید از نوشیدنی هایی مانند آب، آب میوه، سوپ ها و چای کم رنگ استفاده کنید.
- مصرف نوشیدنی های حاوی کافئین و الکل را به حداقل برسانید.
- از آب میوه های طبیعی استفاده کنید و آن ها را از میوه های پوست کنده یا میوه هایی که به خوبی ضدعفونی شده اند تهیه کنید.
- تعداد وعده های غذایی را افزایش، و حجم هر وعده را کاهش دهید. به طور متوسط هر دو تا سه ساعت یک بار چیزی بخورید.
- از مصرف غذاها و مایعاتی که تولید گاز می کنند خودداری کنید.
- از مصرف محصولات غذایی و مکمل های حاوی لاکتوز خودداری کنید.
- مصرف غذاهایی که فیبر زیادی دارند (مانندغلات کامل، سریال های حاوی سبوس، آجیل، دانه ها، نخود و عدس) را محدود کنید. به عنوان جایگزین از موز، ماست، نان سفید، پاستا، برنج سفید، گوشت، مرغ و تخم مرغ استفاده کنید.
- میوه ها و سبزیجات را بدون پوست و دانه مصرف کنید.
- مصرف ذرت، کلم بروکلی، سبزیجات دارای برگ سبز، آلو، انواع توت ها و میوه های خشک شده را محدود کنید.
غذاهای چرب، سرخ شده و تند را مصرف نکنید. - اگر مصرف شیر و فرآورده های آن اسهال شما را بدتر می کند، موقتا از مصرف این فرآورده ها خودداری کنید. در این شرایط ممکن است شیر سویا برایتان مناسب تر باشد. پس از اینکه اسهال برطرف شد، غذاهایی را که از رژیم غذایی خود حذف کرده بودید به تدریج به برنامه خود برگردانید.
اگر با رعایت راهکارهای فوق علائم شما به خوبی کنترل نمی شوند، یا در حال از دست دادن وزن هستید و یا اشتهای شما کم شده حتما با پزشک خود مشورت کنید.
استفاده از داروهای ضد اسهال در شیمی درمانی
داروهای ضد اسهال مختلفی در داروخانه وجود دارد که با نسخه پزشک و یا بدون نسخه قابل تهیه هستند. اگر می خواهید برای کنترل اسهال خود دارو مصرف کنید، ابتدا کادر درمانی را در جریان بگذارید تا مطمئن شوند اسهال شما ناشی از عفونت نیست.
